Mada u današnje vrijeme dobijaju i drugačije forme i značenje, originalno pojam litija označava svečanu povorku. Ovim povorkama obilježavao se dan određenog sveca, obično zaštitnika nekog mjesta ili zajednice. Kao takva vrlo rano je ušla u život crkve, već u IV vijeku.
Naime, čim je Milanskim ediktom 313. godine, hrišćanska crkva dobila status priznate, počela je graditi svoju religijsku praksu. Međutim, u početku, sve velike hrišćanske zajednice, od kojih će nastati patrijaršije, u Aleksandriji, Rimu, Antiohiji, Konstantinopolju, Jerusalimu, određivali su za sebe pravila službe.
Tek odlukama Vaseljenskih sabora doći će do opšte forme koja će biti važeća za sve crkve. Tako se i litija pojavljuje od IV do VI vijeka u nekoliko tipova. Danas je u pravoslavlju važeći carigradski tip, kojeg je uspostavio sveti Jovan Zlatousti i dio je crkvenih kanona. Time ona ima svoju liturgijsku namjenu i dobija teološko značenje i opravdanje, a ukinuta je šarolikost i različiti tradicije.
Litija u Podgorici, januar 2020, fotografija Stevo Vasiljević
Sa druge strane, litija se može posmatrati i kao narodni običaj. Pošto je u svom pojavnom obliku, svečana povorka u kojoj učestvuje narod zajedno sa sveštenstvom, postepeno su se razvili i specifični narodni običaji koji prate litiju. U tom smislu, ona postaje dio narodnog vjerovanja i može se izučavati iz ugla etnologije i antropoligije. Tokom vremena, litije su se prilagođavale raznim narodima koji su na taj način izražavali pijetet svoje zajednice. Ono što je opšte za sve litije je da se radi o svečanoj povorci koju organizuje jedna zajednica u cilju proslavljanja pojedinog crkvenog praznika. Obično se radi o svecu zaštitniku nekog mjesta, kako bi se u procesiju uključilo što više stanovništva i jačao duh zajedništva unutar zajednice. Kao takve održavane su jednom godišnje na dan tog sveca. Iz ovih povorki, nastali su brojni običaji kako u katoličkoj tako i u pravoslavnoj crkvi. Tako na zapadu nastaju karnevali od litija kojima su obilježavane Poklade ili početak Velikog posta.
Takođe, i povorke u kojima se nose statue Djevice Marije, što često možemo vidjeti po španskim, italijanskim ili latinoameričkim gradovima. Isto tako, i u pravoslavlju postoje brojni narodni običaji koji su izašli iz litija. Kod nas u Crnoj Gori, litije su bile uglavnom vezane za preslave ili svece zaštitnike nekog mjesta i često su bile održavane u ljetnjim mjesecima, za razliku od krsnih slava koje su mahom u zimskom periodu. Takve crkveno-narodne litije održavane su u tačne datume i za proslavu određenog praznika.
Obično se radilo o svečanoj procesiji koja bi na rečeni dan prošetala mjestom uz odgovarajuću crkvenu liturgiju, a onda bi se nastavilo sa narodnim slavljem. Ovakve litije su običaj u svim pravoslavnim narodima. Tako imamo litiju u Podgorici na Markovdan, koji je slava grada. Kao specifičnost u tome, koja važi samo za područje Crne Gore, imamo i litije koje se iz nekog mjesta upućuju na vrh brda. Najpoznatija takva litija je svakako iznošenje krsta na Rumuju na Trojčin-dan. Ova litija je posebna i po tome što u njoj učestvuju pripadnici sve tri konfesije i kao takva najbolji je primjer suživota i zajedničke tradicije kraja pod Rumijom. Međutim, to nije usamljeni slučaj i takve litije su bile običaj u cijelom našem primorskom pojasu, pa ih imamo i u Crmnici i na Lovćenu. Takve litije su znak posebnosti u razvoju crkvene organizacije i narodnih običaja vezanih za štovanje određenog kulta.
No, danas se običaj litija sve više pokušava zloupotrijebiti u političke svrhe. Tako imamo održavanje litija u spomen sv. Simeona u Podgorici iako to nikada nije bilo ukorijenjeno u narodu ali se nametnulo u svrhu uspostavljanja mita o Nemanjinom gradu. I konačno danas smo svjedoci organizovanja litija koje nemaju nikakve veze sa sa kanonima ni običajima i kao takve sušta su suprotnost svemu što litija treba da predstavlja.
