Piše: Srđa Pavlović
Ima istine u starom vicu is Sovjetskog Saveza o tome da je ,,budućnost osigurana, ali da je prošlost nepredvidiva“. Naša svakodnevica je preplavljena istorijskim tekstovima koji ilustruju tu nepredvidivost, odnosno, mnoštvo suprotstavljenih interpretacija ranijih dešavanja. Izbor sjećanja se nudi čitaocu (konzumentu) kao metodološki utemeljena slika ,,konačnog iskustva“ prošlih vjekova. Ona vremenom postaje okvir individualnog i kolektivnog pogleda na svijet.
Pitanje koje se ne postavlja često jeste: što su istoričari i hroničari mislili (i što danas misle) o nama koji smo prolazni, koji predstvaljamo samo mutnu tačku na horizontu njihovih profesionalnih interesovanja? Što misle o onima koji su bili nedovoljno važni da budu uvršteni u stručne klasifikacije, o onima čije šapate nijesu zabilježili magnetofoni istraživača, o onima koji su bili isuviše daleko da aplaudiraju, a kamoli da stave svoj potpis, na istorijske dokumente?
FAKTOR CIKLIČNOSTI
Kako je moguće pisati istoriju individualiteta? U kojoj mjeri tradicionalno istorijsko istraživanje može pojasniti moderne etičke preokupacije o čovjekovom odnosu prema nacionalnom, etničkom, kulturnom, ili teritorijalnom identitetu? U kojoj mjeri tradicionalna metodologija može pomoći u analizi političkih programa, strategija, i tehnika koje uokviravaju pomenuti odnos?
Kod crnogorskih istoričara je primjetan napor da se zadrže na formama velikih naracija (grand narratives) i da se time još jedanput obnovi (selekcioniše?) gradivo iz nacionalne istorije. Pošto se ovdje radi o posljedici cikličnog istorijskog revizionizma, ne može se govoriti o novim teorijskim pristupima koji doprinose rekomponovanju velikih istorijskih naracija. Osim toga, našem slučaju, faktor cikličnosti ima mnogo veću težinu, nego li želja da se iznova procijene od ranije ponuđene slike prošlih vremena.
Velike naracije funkcionišu po fundamentalnoj logici binarne opozicije, koja ,,realnost“ istorijskih dešavanja suprotstavlja ,,mitskom“ sadržaju. Ova distinkcija se bazira na predubjeđenju da ovako pozicionirana ,,realnost“ spada u sferu ,,istinitog“ i ,,nepobitnog“. Ipak ,,mitsko“ čini neodvojivi segment onog što istoričari nazivaju ,,realnost istorijskog procesa“ pa jedno bez drugog ne mogu opstati kao funkcionalna cjelina. Prepoznavanje ove dvojnosti je prvi korak ka formulisanju objektivnijih slika naše prošlosti i sadašnjosti.
NACIONALNO BUĐENJE
Novi teorijski pristupi nude i one zaključke koji rastaču kanonsko shvatanje procesa nacionalnog buđenja, kao jasno definisanog popularnog pokreta koji nije poznavao (prepoznavao) društvene situacije individualnog i lokalnog otklona, ili protivljenja ,,učenju“ nacionalnih buditelja.
Prošlost crnogorskih prostora, međutim, nudi mnogo primjera u kojima su lojalnosti na lokalnom nivou bile u sukobu sa naporom elita da se stanovništvo homogenizuje kroz proces ,,nacionalnog buđenja“. Tenzije između ,,pojedinačnog“ (interes porodice, zadruge, sela, bratstva, plemena, vjerske zajednice, regije) i ,,opšteg“ (nacionalna homogenizacija), gdje opšte minimizira i sebi podređuje ili sasvim potire pojedinačno, predstavljaju konstantu istorijskih dešavanja na našem prostoru.
Naglašavanje tih tenzija bi dovelo u pitanje kanonizovane postulate nacionalnih istorija, koje čitaocima nude idiličnu sliku procesa homogenizacije.
Svako od nas je proizvod sopstvene sredine, specifičnih društvenih uslova u kojima bivstvujemo i socio-političkog okruženja u kojem funkcionišemo kao homo politicus. U Crnoj Gori za oko zapinje nedostatak napora (spremnosti?) da se uspostavi snažna i funkcionalna spona između tradicionalnog načina prezentacije istorije (velikih istorijskih naracija) i kulturnih studija, koje nude nove i zanimljive analitičke okvire. Primjetno je nedovoljno korišćenje metodoloških alatki koje nude mikroistorija i mnemoistorija.
MNEMOISTORIJA
Mnemoistorija nije pozicionirana nasuprot istoriji, već čini jednu od pod-disciplina, kakve su socijalna istorija, istorija mentaliteta, ili istorija ideja. Za razliku od tradicionalnog modela istorijskog mišljenja, mnemoistorija se koncentriše isključivo na one elemente koji su proizvod sjećanja, odnosno, pogleda na svijet.
U ovom smislu, može se reći da mnemoistorija predstavlja teoriju recepcije (kako je definisao Martin Tompson) koja je primijenjena na istoriju. Cilj ovako profilisanog istraživanja prošlosti nije procjena nivoa istinitosti raznih tradicija, već analiza tih tradicija kao fenomena kolektivnog sjećanja. To je analiza stepena važnosti koji sadašnjost poklanja prošlosti. Takođe, to je analiza mitskih elemenata u tradiciji i dekodiranje njihovih skrivenih poruka i namjera.
Druga nedovoljno izučavana oblast naučnog interesovanja je popularna kultura. Ona se u našoj sredini više ne posmatra samo kao korpus marginalnih društvenih epizoda i dešavanja koja nijesu vrijedna naučnog napora - kao što je to bio slučaj tokom proteklih pedesetak godina pravolinijskog ideološkog toka - već se odbacuje kao besmislena trivija koja je nametnuta nekritičkoj masi kako bi se podstakao konzumerizam i spriječila potencijalna opozicija sistemu, državi, vlasti i ideologiji.
,,PROIZVOĐAČI“ vs ,,POTROŠAČI“
Istoričari uglavnom zaobilaze ove teme, pošto pomenutom korpusu odnosa prilaze sa pozicije jasno definisane binarne opozicije: ,,potrošači“ vs ,,proizvođači“, odnosno, ,,dobro“ vs ,,loše“. Oni se uglavnom bave kategorijom ,,proizvođača“, pokušavajući da odgonetnu nemušti jezik korporativizma i definišu osnovne mehanizme potrošačkog društva. ,,Potrošači“, ili one socijalne grupe koje istoričari tako kategorizuju, bivaju uglavnom pozicionirani kao nijemi konzumenti napola skuvane duhovne hrane, i njihova se uloga završava okončavanjem obroka. Ovakav metodolški pristup predstavlja polazak iz pogrešne stanice.
S obzirom na proces konstantnog redefinisanja teorijskih postavki društvenih nauka i imajući u vidu nove metodološke alatke, bilo bi korisnije da se buduća istraživanja u ovoj oblasti koncentrišu na kategoriju tzv. ,,aktivne publike“ i na načine na koje ona interpretira i ponekad odbacuje neke kulturne modele.
ISTORIJA I KULTURA
Popularna kultura može biti tumačena i na način na koji se folklor koristi da bi se zašlo u dubine kolektivne psihe. Ne tvrdim da su folklor i popularna kultura isto, ali je moguće i poželjno izučavati nivoe i modalitete na kojima popularna kultura funkcioniše kao folk kultura.
Popularna kultura je društveni segment oko kojega se, jednakom žestinom i sa jednakom dozom emotivnog naboja, bore i proizvođači i konzumenti. Publika, odnosno konzumenti nijesu samo i isključivo inertni prijemnici koji absorbuju monologičke poruke sa ekrana, ili sa stranica novina i časopisa. Oni kontinuirano reinterpretiraju, prilagođavaju i odabiraju ponuđene sadržaje i forme popularne kulture na načine koji se teško mogu predvidjeti.
Može se istovremeno govoriti i o modelima kreiranja potreba i ukusa od strane proizvođača, i o načinima na koje konzument utiče na ovaj proces. Ne može se osporiti činjenica da publika - konzumenti - učestvuje u dijalogu, nekoj vrsti razmjene ideja u procesu aktivne dvosmjerne komunikacije. S pozicije publike, ovo je proces koji se bazira na kolektivnom sjećanju i životnom iskustvu, dok se proizvođač oslanja na sposobnost adaptacije sistema i na želju da što je moguće bolje i opsežnije manipuliše korisnicima kulturnih proizvoda.
U konačnoj analizi po liniji ideoloških parametara dolazi se do zaključka da se proces kreacije / proizvodjne / konstrukcije kulturnih sadržaja, u osnovi svodi na napor obije grupe da se redefiniše koncept moći i da se, koliko je to moguće, re-distribuiraju, odnosno održe nepromijenjeni svi njegovi parametri. Ovi napori ne predstavljaju novinu i nijesu karakteristični samo za naše vrijeme i naš prostor.
Štoviše, radi se o procesu koji ima svoje istorijske korijene i faze razvoja, pa se ne može odvojiti od generalnog metodološkog okvira za izučavanje istorije. Re-distribucija moći je jedno od osnovnih pitanja kojima se bavi istorija. Imajući ovo na umu, čini se da bi istoričari trebali u većoj mjeri da se oslanjaju na metodološki aparatus, teorijske modele i analitičke okvire koje obezbjeđuju kulturne studije.
