Da li su stočići u obliku latiničnog slova „Z“ kojima je bio opremljen studio državne televizije tokom emisije posvećene Ani Đurić Konstrakti, predstavnici Srbije na Pjesmi Evrovizije, (po)stavljeni namjerno, u znak podrške Rusiji ili slučajno, voljom „urednika“ enterijera“? Povodom tog, u suštini banalnog pitanja, izbila je prava mala afera koja je na (ne)sreću brzo utihnula. I to je pokazatelj, možda najbenigniji, da je seminar o knjizi Latinke Perović „Ruske ideje i srpske replike“ – iako je od njenog izdanja (University press, Sarajevo) prošlo više od dvije godine – održan u pravi čas.
Jer, ako prihvatimo „zvaničnu verziju“ da je eksces bio slučajnost, brojne „reprodukcije“ pomenutog slova – koje ruski vojnici ispisuju na svojim tenkovima u Ukrajini – na zidovima, ogradama, odjevnim predmetima, širom Srbije, to svakako nisu. Na kraju krajeva, tj. prije svega, peticija protiv uvođenja sankcija Rusiji, koju je potpisalo više stotina srpskih intelektualaca, pokazuje da čitava ta stvar ima duboke korjene. Kako je na skupu održanom u Institutu za filozofiju i društvenu teoriju 15. aprila rekao Milan Subotić, podrška koju povodom rata u Ukrajini danas u Srbiji uživa Putin u velikoj mjeri je rezultat „srpskog stanovišta“ koje predstavlja repliku ideje „ruskog sveta“.
U međuvremenu, „srpsko stanovište“ je avanzovalo do „srpskog sveta“, a „ruski svet“ do „ruske civilizacije“, ali se u suštini ovih ideologija ništa nije promijenilo. Suština ruske civilizacije, naime, jeste u idejama o „zaostalosti kao prednosti“ i o „neponavljanju evropskog, tj. kapitalističkog puta“ razvoja.
Dakle, iz činjenice da je Rusija (znatno) zaostajala za (zapadnom) Evropom izvlačio se zaključak o njenoj prednosti koja se ogledala u tome da će (zahvaljujući tom iskustvu) moći da se izbjegnu stvarne ili navodne negativne strane evropskog razvojnog puta, odnosno da će moći da se preskoče pojedine faze kroz koje je Evropa prošla. Suma sumarum, to znači da će Rusija, zasnovana na pravoslavlju i ruskoj duši, stvoriti posebnu, i humaniju od zapadne, civilizaciju.
Zar se upravo to ne propagira danas u Srbiji, samo što glavnu rolu ovdje ima svetosavlje, dok je duša, naravno, srpska.
KOPERNIKANSKI OBRT: Prema riječima Srđana Miloševića, „Latinki Perović pripada ključna zasluga što je otkriven ruski uticaj na srpske ideje“. On je takođe izrazio čuđenje zbog „ignorisanja tog saznanja u novijoj domaćoj istoriografiji“.
„Misteriju“ je riješila Dubravka Stojanović. Prema riječima profesorke Filozofskog fakulteta, „djelo Latinke Perović bez pretjerivanja predstavlja pravi kopernikanski preokret u istoriografiji i u tumačenju čitave novije istorije Srbije, bar od sredine 19. vijeka do danas“.
Naime, do istraživanja Latinke Perović u srpskoj istoriografiji se smatralo da Svetozar Marković pripada evropskim tokovima socijalizma. U skladu s tim, i „pokret koji je nastao iz njegovih ideja, dakle pokret radikalizma i Narodne radikalne stranke Nikole Pašića, samo nastavlja taj zapadnoevropski put i stvara ono što je u srpskoj istoriografiji imalo poseban značaj i što je nazvano zlatnim dobom srpske istorije koje obuhvata razdoblje od 1903. do 1912. godine“.
„Ovo tumačenje“, dodaje Stojanović, „posebnu težinu je dobilo devedesetih godina 20. veka zato što je ono značilo da se srpsko zlatno doba završava s Prvim svetskim ratom ili, preciznije, sa stvaranjem Jugoslavije, koja se od devedesetih godina masovno naziva najvećom srpskom greškom.“
Odmotavanje klupka se tu, naravno, nije završilo. „Ako se tako tumači novija srpska istorija“, nastavlja Dubravka Stojanović, „onda se i Slobodan Milošević i ratovi devedesetih mogu tumačiti kao iskliznuće iz ovog prethodnog evropskog pravca, kao neki izuzetak, pa se samim tim tokom devedesetih od mnogih istoričara, pa i političara često moglo čuti da ćemo se mi, čim padne Slobodan Milošević, vratiti na naše evropske temelje, na naše zlatno doba i nastaviti sa demokratskom, pluralnom Srbijom i bez ikakvih problema otići u tzv. svijetlu budućnost. To je bio temelj jednog vrlo nacionalističkog, vrlo antijugoslovenskog tumačenja prošlosti Srbije i potom Jugoslavije“.
Ovu idilu razbila je Latinka Perović. „Od svojih prvih radova, posvećenih srpskim socijalistima, pa i kasnije, svojim analizama Nikole Pašića i radikala, te analizama njihovog kontrapunkta, liberala, posebno Milana Piroćanca i Stojana Novakovića, Latinka Perović je počela sistematično i iz temelja da menja ovakvo viđenje srpske novije istorije. Prije svega kroz analizu ruskih ideja i ruskih uzora, Perović ukazuje na neke sasvim drugačije korjene ideologija koje su dominirale novijom istorijom Srbije“, konstatuje Stojanović.
KONTINUITET
Kopernikanski preokret bio je upravo u tome što je Perović „pokazala i dokazala – pa i ovom knjigom sasvim sigurno – da Svetozar Marković ne pripada ili dominantno ne pripada evropskom socijalističkom pokretu i idejama već da je dominantno uslovljen ruskim narodnjaštvom, prije svega Petrom Lavrovom, i da je vrlo čvrsto srpsku lijevu misao utemeljio u taj pravac ruskih uticaja, transferišući te ruske ideje na srpsko, u mnogo čemu slično, društveno tlo. Osnovni koncept ruskog narodnjaštva, prenijetog na srpsko tlo, sastojao se u stvaranju alternative građanskom društvu i liberalnim idejama – udruživanje rada, zajednička svojina, izjednačavanje države i društva i, prije svega, oslanjanje na tradicionalne ustanove, opštinu i zadrugu, s prvenstvenim ciljem čuvanja slovenstva od, kako se smatralo, neprijateljskog Zapada“.
To i takvo tumačenje Svetozara Markovića bio je prvi „kopernikanski obrt“ u srpskoj istoriografiji. Drugi se, kao svojevrsni nastavak prvog, odnosio na Nikolu Pašića. „Latinka Perović je svojim višedecenijskim proučavanjem Nikole Pašića vrlo jasno pokazala da se on nikada nije odrekao tih narodnjačkih osnova, da on nikada nije postao evropski političar – kako je predstavljan u većinskom dijelu srpske istoriografije – da je ostao vjeran narodnjačkom shvatanju i partije i države. To znači partije kao strogo hijerarhizovane, gotovo vojno strukturirane organizacije, dok su državu zvali „narodna država“, mada bi, u skladu s našim današnjim rječnikom, njoj više odgovarao termin partijska država. Ako se uzme u obzir da je Nikola Pašić 48 godina bio poslanik, a 45 godina na čelu najjače Narodne radikalne stranke, te da je 25 puta bio predsjednik vlade, onda se može videti koliko je bio snažan i dugotrajan uticaj tih Pašićevih shvatanja, odnosno njegovih replika ruskih ideja, narodnjaštva, na politiku i društvo u Srbiji“, ističe Dubravka Stojanović.
Prihvatanjem ove „druge verzije“ srpske istorije tada se i čitav srpski i jugoslovenski komunistički pokret stavlja u jedan daleko kompleksniji i utemeljeniji istorijski kontekst, onda se čitav period od 45. godine naovamo takođe treba razumjeti u odnosu prema ruskim i sovjetskim idejama, pa samim tim i Slobodan Milošević i ratovi devedesetih stoje sasvim utemeljeni u onim opsesijama nacionalizmom do kojih je došao već sam Svetozar Marković na neki način, ali naravno prije svega Nikola Pašić.“ U skladu s tim, zaključuje Dubravka Stojanović, knjiga ,,Ruske ideje i srpske replike“ osvjetljava i današnju poziciju Srbije, njene dileme, ako ih uopšte ima, i slijepi put na kojem se ona danas nalazi.“
(Novi magazin)
Antrfile: Mapa idejnih i kulturnih transfera
U knjizi „Ruske ideje i srpske replike“ našli su se tekstovi o Hercenu, Lavrovu, Bakunjinu, Kropotkinu, Lenjinu, a u djelu o jakobinizmu i blankizmu pomenuti su, pored ostalih, i Nečajev, Tkačov, Černiševski. Od srpskih ličnosti o kojima je Latinka Perović pisala tu su predgovori za knjige o Pašiću, Miti Ceniću, Avramu Petroviću, Peri Todoroviću. U širokom vremenskom rasponu od ranih dvadesetih godina 19. vijeka do kraja 20. ona je pred čitateljkama i čitaocima oživjela ljudske sudbine i jasno ukazala na društvene i političke okvire u kojima su oni djelovali, a koje su svojim aktivnim angažmanom pokušavali i samo rijetko istinski uspijevali da izmijene.
Knjigu sam doživjela kao mapu idejnih i kulturnih transfera u kojoj su stajne tačke upravo navedeni pojedinci. Tako je postavljen osnov za komparativnu analizu razvoja socijalističke misli u Rusiji i Srbiji. Centralna tema je idejni i kulturni transfer kao metod kojim je dopisivan i mijenjan (ne uvijek uspješno) istorijski kontekst; nekada, međutim, potpuno suprotno – on je učvršćivan. (Olga Pintar Manojlović)
