“Ukupno gledajući, 90te se percipiraju kao jedan od najtežih perioda u novijoj istoriji Balkana, ali i kao izuzetno važan za oblikovanje našeg društva. Preovlađujuće je uvjerenje da ideologije i politike koje su dovele do ratnih sukoba i zločina tokom 90-ih i dalje žive u Crnoj Gori. Podijeljena su mišljenja o suočavanju s ratnom prošlošću 90-ih. Gotovo polovina građana/ki sumnja u sposobnost crnogorskog pravosuđa da procesuira ratne zločine, a većina smatra da se ključne institucije, ali i političke partije, nedovoljno zalažu za tranzicionu pravdu, dok je u tom dijelu pozitivnije viđen angažman nevladinih organizacija i medija”, neki su od nalaza danas predstavljenog istraživanja Centra za građansko obrazovanje (CGO) opoznavanju činjenica i stavovima građana/ki o 90im godinama u Crnoj Gori i regionu, koje je dio projekta “Obrazovanje za budućnost – tranziciona pravda za pomirenje”, omogućenog kroz regionalni program Podrška EU izgradnji povjerenja na Zapadnom Balkanu, koji finansira EU, a sprovodi UNDP.
“Dominantno su negativne asocijacije građana i građanki Crne Gore na period 90ih jer se odnose na na rat (44,0%), a zatim i na bombardovanje (10,5%) i inflaciju (8,7%). Mali dio pozitivnih asocijacija se vezuju za muziku. Pri tom, ovaj period 60% ispitanih vidi kao važan za moderno društvu, pa ne iznenađuje i da je većinsko uvjerenje da mladi tokom formalnog obrazovanja treba da uče o dešavanjima 90-ih”, naveo je Damir Suljević, koordinator programa Ljudska prava u CGO-u, predstavljajući nalaze istraživanja.
“Manje od polovine ispitanih - 45,7% - čulo je za antiratni pokret 90-ih u Crnoj Gori, dok 54,7% vjeruje da ideologije ratnih sukoba i dalje postoje. Većina (71,8%) smatra da je Crna Gora učestvovala u ratovima 90ih, a 49,7% navodi da su se na njenoj teritoriji dogodili zločini, od kojih su im najpoznatiji slučajevi Štrpci (22,9%), Bukovica (22,5%) i logor Morinj (18%)”, pojašnjava dalje Suljević.
Oko 4/5 ispitanika/ca zna za napad na Dubrovnik iz oktobra 1991. godine, od čega blizu 2/3 smatra da to nije bila opravdana vojna akcija.
“Velika većina ispitanika/ca - 83,4% - navodi da zna što se dogodilo u Srebrenici jula 1995. godine, pri čemu preko 65% njih koji znaju, smatra da je tamo počinjen genocid, dok približno jednak udio (63,3) ispitanika/ca podržava odluku Vlade da podrži Rezoluciju UN-a o Međunarodnom danu sjećanja na žrtve genocida u Srebrenici”, kazala je Ivana Matanović, saradnica na programima u CGO-u osvrtu na nalaze istraživanja.
Blizu 70% ispitanika/ca čulo je za operaciju “Oluja”, od čega oko 80% njih smatra da je ona bila "udruženi zločinački poduhvat” kako je to navedeno u presudi Haškog suda. Takođe, skoro 50% ispitanika/ca čulo je za slučaj "Lora", a Srbe i Crnogorce vide kao dominantnu grupu stradalih u Lori.
Za NATO intervenciju na SRJ zna 86,8% ispitanika/ca, ali istovremeno većina njih ne zna broj tada poginulih.
“Većina ispitanika/ca (40,9%) smatra da se Crna Gora nije suočila sa svojom ratnom prošlošću iz 90-ih, a proces suočavanja sa ratnom prošlošću podržava više od polovine (53,3%). U tom kontekstu, izražena je i podrška regionalnoj saradnji i Inicijativi za REKOM”, kazala je Matanović.
Istraživanje je pokazalo i da su građani/ke ograničeno informisani o spomeničkoj kulturi koja se odnosi na žrtve ratova 90ih u Crnoj Gori. Više od polovine ispitanika/ca (55,2%) smatra da je važno da država finansira projekte koji dokumentuju ratne zločine i čuvaju sjećanje na žrtve.
Ključne institucije vlasti i pravosuđe se percipiraju kao nedovoljno angažovane u afirmaciji tranzicione pravde, a pozitivno se, u tom dijelu, vidi zalaganje NVO i medija.
“Nijedna politička partija ili koalicija ne percipira se kao snažan zagovornik tranzicione pravde, ali postoje razlike u stepenu negativnih i pozitivnih ocjena. Dok određene partije, poput Bošnjačke stranke, DPS-a i PES-a, imaju relativno bolje ocjene, većina ostalih subjekata bilježi visoku stopu negativnih odgovora, što ukazuje na percepciju o njihovj nedovoljnoj posvećenosti ovom pitanju”, pojasnio je Suljević.
"Nalazi ukazuju da građani/ke sumnjaju u sposobnost crnogorskog pravosuđa da procesuira ratne zločine – gotovo polovina ispitanika smatra da ono nema potrebne kapacitete, dok oko četvrtine vjeruje suprotno. Takođe, skoro polovina ispitanih ne zna da su crnogorski državljani optuženi za ratne zločine 90ih, a preko dvije petine vjeruje da suđenja za te zločine u Crnoj Gori nikada nisu održana”, kazao je Suljević.
Više od polovine intervjuisanih smatra da bi država Crna Gora, ukoliko sud to utvrdi, trebalo da isplati odštetu žrtvama ratnih zločina, dok izručenje crnogorskih državljana optuženih za ratne zločine podržava 41% naspram 34% koji su protiv toga.
Dominira stav da odgovornost za ratne zločine nose pojedinci, a ne čitavi narodi. Međutim, polarizovana su mišljenja o odgovornosti različitih strana i o stradanju različitih nacija.
Većina ispitanika negativno ocjenjuje NATO intervenciju iz 1999. godine, smatrajući je agresijom tokom koje su počinjeni zločini. Oko članstva Crne Gore u NATO-u stavovi su podijeljeni, uz pad onih koji to podržavaju.
“Izražen je i skepticizam oko Haškog tribunala – 33,1% intervjuisanih ističe selektivnog u radu ovog suda. Ipak, relativno je visoka saglasnost s tim da presude Haškog tribunala moraju biti poštovane (41,1%), uz veliki onih koji nemaju čvrsto formiran stav o ovoj temi”, naglasio je Suljević.
Istraživanje je sprovedeno od 21. do 29. januara 2025. godine, CAPI metodom, na stratifikovanom slučajnom uzorku od 1000 punoljetnih ispitanika/ca iz Crne Gore. Stručnu podršku u sprovođenju ovog istraživanja pružio je Institut DAMAR.
