Odnosi Crne Gore i Srbije, uprošćeno gledano, kretali su se od velikih očekivanja do iznevjerenih nadanja. Koji gođ period da se posmatra, analizira, u krajnjem ostane blagi ukus gorčine i saznanje da je sve moglo biti bolje, sređenije, plemenitije. Trenutna dešavanja na liniji prvih komšija i „bratskih država“ sve to dodatno potkrjepljuju. Umjesto odlaska u dalju prošlost i traženju ishodišta za eskalirane probleme, smatramo da vrijedi podćetiti na jedan period kada je u Srbiji napravljen uzlet, koji je obećavao razrješenje odnosa u stilu one narodne – „čist konat, duga ljubav“. I puno bolja budućnost.
Prije pedesetak godina bivšu Jugoslaviju je zahvatio talas gibanja koji je u sebi nosio dosta nacionalističkog, što su mnogi viđeli kao uvod u raspad dotadašnjeg društvenog uređenja i same države. Na čelu Srbije, odnosno Saveza komunista Srbije, nalazila se grupa političara, vrsnih intelektualaca, koji su jasno i glasno detektovali probleme i upozorili na posljedice, ako se adekvatno ne reaguje na ukazane pojave. Tu grupa, kasnije označenu i proskribovanu kao „srpski liberali“, činili su Marko Nikezić, Mirko Tepavac, Latinka Perović, Mirko Čanadanović. Kada su oni smijenjeni u znak solidarnost ostavku je podnio i Koča Popović, proslavljeni partizanski komandant, ministar spoljnih poslova i potpredćednik SFR Jugoslavije. U kampanji dugo vođenoj protiv njih, označavani su kao antititoisti, sovjetofobi itd. Uspon i pad liberala je tema za drugu priliku. Sada ćemo se ukratko pozabaviti stavovima koje nalazimo u dokumentima spremanim za Plenum CK SK Srbije, 1972. godine. Plenum je na dnevnom redu imao „Aktivnost Saveza komunista Srbije (SKS) u brobi protiv nacionalizma i šovinizma u Srbiji“. Raspravljalo se „o korenima, ideologiji, pojavnim oblicima i akciji nacionalizma“, o čemu su izvodi publikovani u neđeljniku NIN, br. 1121, od 2. VII 1972, kojim smo se poslužili u pripremi ovoga teksta.
Retrogradne snage nekad
U obilju polazišta privlače pažnju oni djelovi koji se tiču Crne Gore, tj. odnosa nekih retrogradnih snaga u Srbiji prema njoj. Tadašnje retrogradne snage danas se, na žalost i nesreću Srbije, predstavljaju kao njena avangarda, koja je vodi u „svijetlu prošlost“. Mi im, po svoj prilici, tu dođemo kao kolateralna žrtva ili utjeha za bezbrojne promašaje, kada bi uspjeli u svom somnabulnom naumu. Polazišta u izvještaju SKS bili su ranije utvrđeni nalazi da je „raspirivanje nacionalnih netrpeljivosti bio jedan od rezultata metoda rada organa bezbednosti“. Uz to, u Srbiji se javlja separatizam koji je, u stvari, razočarani hegemonizam (uz parole o „okupljanju svih Srba i stvaranju srpske države koja bi pokrivala najveći deo teritorije na kojoj su Srbi nastanjeni“). Zaključeno je da se nacional-šovinizam najočitije iskazuje u kulturi i kroz djelovanje Srpske pravoslavne crkve (SPC), a da je duhu istinske kulture tuđ svaki nacionalizam.
Konstatovano je da alibi za svoje djelovanje srpski nacionalisti uvijek traže u sličnim pojavama kod drugih naroda, predstavljajući sebe kao mučenike, a da „drugo područje kulture u kome su se ispoljile velikosrpske asimilatorske ambicije jeste kulturna tradicija“. „Nedovoljno kritički osvetljena (misli se na tradiciju, prim. D. B. P) ona ostaje zahvalna manipulativna platforma srpskih nacionalista, koji kalkulišu kulturnim nasleđem, a ne libe se i da grubo falsifikuju njegove izvorne oblike (srpsko srednjovekovno pesništvo, na primer).“
„U ovom pogledu naročito je karakterističan odnos srpskih nacionalista prema crnogorskoj kulturi. Kompleks crnogorske kulture, posebno kulturne prošlosti, služio je srpskim nacionalistima kao stalni poligon za demonstriranje paternalističkih ideja. Koristeći se istorijski neregularnim svojatanjem vrednosti koje su nastale i koje pripadaju periodu kad crnogorski narod još nije bio stekao sve istorijske atribute nacije, srpski nacionalisti mu i danas odriču te atribute. Oni vešto manipulišu činjenicom da je u prošlosti Crnogoraca i Srba bilo simbola koji su istorijsku sudbinu dva naroda obeležavali kao nacionalno zajedništvo. I kao što u drugim prilikama insistiraju na razlikama nacionalnih kultura tako ovde insistiraju na zajedničkom, razume se, pod srpskim imenom.“
Uvijek aktivna SPC
Za današnjeg čitaoca i aktuelna dešavanja posebno su zanimljivi stavovi koji se tiču aktivnosti SPC: „U poslednjoj deceniji pojačana je politička aktivnost Srpske pravoslavne crkve, posebno na nacionalističkom planu... Makedonci bivaju proglašavani „etničkom grupom“... Time je ideja „Velike Srbije“ još jednom dobila na afirmaciji. Slično stoji stvar i sa osporavanjem prava na nacionalnost Crnogorcima. To što najuticajniji crkveni predstavnici otvoreno izjavljuju (u duhu govora o Makedoncima) da „su Crnogorci Srbi“, da je „NJegoš srpski pesnik“, jeste samo izraz nezadovoljstva SPC i njenog vrha, odvajanjem MPC, talasom DECENTRALIZACIJE, TEŽNJOM za emancipacijom nacionalnih crkava iz tzv. „Jugoslovenskog pravoslavlja“ u čijem okviru dominira prevashodni uticaj Srpske pravoslavne crkve. Zbog toga se u tekstovima i publikacijama SPC sve više dovodi u pitanje teza (koju je izneo crkveni istoričar Dušan Petrović) da su do balkanskih ratova 1912. i 1913. na prostoru našeg pravoslavlja „u crkvenom pogledu postojale tri autokefalne crkve: u Srbiji, Crnoj Gori i Karlovačkoj mitropoliji“. Stoga se sada uporno ističe da su 1922. Crnogorska i Karlovačka mitropolija „prisajedinjene Srpskoj pravoslavnoj crkvi“, i da je Sveti Sinod carigradske patrijaršije priznao ujedinjenje ovih crkava pod SPC. Ističe se, takođe, i sasvim suprotna teza da „Cetinjskoj mitropoliji nije niko i nikada dao autokefaliju“. (dr LJubomir Durković). Čemu ovo insistiranje da Crna Gora nije imala autokefalnu crkvu? Čitav ovaj problem dobija svoju svetovnu dimenziju upravo oko podizanja Mauzoleja NJegošu na Lovćenu, što je samo povod da SPC iskaže i neke svoje političke namere...“
Uzlet nacionalizma
„Čitav politički program SPC centriran je oko pitanja nacionalnog, oko sfere EMOCIONALNOG, za čije pokretanje i stavljanje u pogon, u principu, nije neophodna izvanredno zasnovana doktrina, teorijski koncept... SPC je akciju oko dovršenja pruge Beograd – Bar iskoristila i u nacionalističke svrhe. Pojavljivale su se i pesme u „Pravoslavlju“. Tako, na primer, čitamo: ,O Srbijo, mila mati, svima ćeš nam dobra dati. Crna Gora bez Srbije teško svoje gnjezdo vije'.“
SKS je najavio borbu u tri pravca – kao treći postavljen je „aktivni front borbe protiv svih nacionalizama u SR Srbiji, a velikosrpskog posebno, kao najopasnijeg“. Kako je naglašeno, „velikosrpski nacionalizam se takođe ponaša dušebrižnički prema Crnoj Gori, negirajući individualnost crnogorskog naroda i autentičnost njegove kulture“. Na žalost, ovaj politički i individualni uzlet srpskog rukovodstva skrajnut je, a primat su počele preuzimati snage protiv kojih su se oni angažovali. Vrhunac je bio krajem devedesetih godina prošlog vijeka, kada je došlo do tragičnog raspada zajedničke države, da bi danas ti pojavni oblici metastazirali i koliko gođ zvučalo paradoksalno, najviše pogađaju samu Srbiju.
Od manjeg naroda sve je manje vrijedno
Citati iz dokumenata spremanih za Plenum CK SK Srbije, 1972. godine, koji su publikovani u NIN-u, broj 1121 od 2. jula 1972. godine:
„Bitne osobenosti crnogorske kulture uzimaju za regionalne osobenosti, i sve što se dogodilo u procesu sazrevanja crnogorske kulture, kao nacionalne, pripisuju tobožnjoj antisrpskoj politici u novoj Jugoslaviji... Za njih je, u principu, sve što dolazi od malobrojnijeg naroda manje vredno te ne sme biti zaštićeno nikakvim ključem.“
„Oglašavajući nacionalnu emancipaciju crnogorskoga naroda za usiljenu i antisrpsku, srpski nacionalisti jednostrano prisvajaju tekovine crnogorske kulture pod izgovorom da čuvaju kontinuitet srpske tradicije. Za njih Njegoš ostaje isključivo srpski pesnik i svaka druga književna i umetnička vrednost uz koju figurira reč s r p s t vo – isključivo srpska. Iako je iz ove istorijske perspektive nemoguće povlačiti demarkacione linije kroz kulturu koja se razvijala u doba nedefinisanih nacionalnih sadržaja, uporno se traže tapije sa nacionalnim mitom na svakoj pesmi, na svakoj fresci, na svakom spomeniku... Postaje važnije znati čije je šta, nego šta je šta i koliko vredi.“
„Najočitiji primer takvih nastojanja je jedan deo polemike oko podizanja NJegoševog Mauzoleja... Na ovom primeru se još jednom potvrdilo da je velikosrpski nacionalizam suviše istorijski kompromitovan da bi vaskrsavao u „čistim“, elementarnim oblicima... Čitav kompleks odnosa srpskog i crnogorskog naroda, naročito u oblasti tradicije, svojom složenošću izlaže da bude svestranije i kritičkije rasvetljen kako bi se zatvorili izvori pseudonaučne argumentacije koja najčešće služi u nacionalističke svrhe.“
