U odnosu na slikarstvo, vajarstvo u crnogorskoj likovnoj umjetnosti nije dovoljno valorizovano, posebno stvaraoci - vajari koji su životni i profesionalni vijek, sticajem sudbinskih okolnosti, vezali za druge kulturne prostore. Ako je slikarstvo, opravdano, postalo sinonim crnogorske moderne, činjenica je da su vajari koji su rođenjem ili porijeklom iz Crne Gore stekli visoki renome diljem svijeta, od Evrope preko Amerike i Rusije do dalekog Japana.
Njima će biti posvećen ovaj diskurs u kojem ćemo se podsjetit na životni put i likovno djelo umjetnika koji su stvaralaštvo ugradili u imanentne vrijednosti kulturnih baština drugih zemalja i svijeta, a koji pripadaju crnogorskom antropološko-kulturnom specifikumu.
Prvi poznati vajar sa akademskim zvanjem iz Crnoj Gori bio je Risto Pejatović (Pljevlja, 1877-1904). Nakon školovanja u Beogradu, završio je vajarstvo na ALU u Pragu, gdje se družio sa poznatim hrvatskim/jugoslovenskim umjetnicima Vlahom Bukovcem i Ivanom Meštrovićem. Sarađivao je sa više časopisa i držao predavanja u Praškom pedagoškom društvu. Likovno obrazovanje nastavio je na Akademiji u Venciji gdje je pohađao tromjesečni kurs tehnike klesanja. Radio je u maniru akademskog realizma. Dobitnik je značajnih nagrada: Glavne nagrade Češke za vajarstvo (Umirući junak) i Prve državne nagrade vlade Srbije za skulpturu povodom stogodišnjice Prvog srpskog ustanka (bista Karađorđe). Bio je jedan od osnivača ilustrativno-satričnog lista „Tropar“ (Beogad, 1893-1895). U njegovu čast u Pljavljima je ustanovljena nagrada međunarodnog karaktera za karikaturu „Risto Pejatović“.
Skulptura Vukosave Velimirović
Kćerka sveštenika Miloša Velimirovića iz kralja kod Andrijevice Vukosava Vuka Velimirović (Pirot, 1988 – Beograd, 1965) bila je prva akademski školovana vajarka sa ovih prostora (srp. vajarstvo). Učila je na Umjetničkoj školi u Beogradu (1911-14). Školovanje je nastavila u Parizu na privatnoj Académie de la Grande Chaumière, u ateljeu čuvenog vajara A. Burdela i na Academie des Beaux Arts/ Ecole Nationale (1919-23). U Rimu 1924. radi na Accademia di San Luca kod prof. profesora E. Feraria. U skulpturi njeguje klasičnu ljepotu i izražava se u duhu akademskog realizma, sa diskretnim iskorakom prema verizmu i naturalizmu. Radila je portrete mnogih javnih ličnosti, među njima i bistu Petra II Petrovića Njegoša (Srpska patrijaršija u Beogradu) koja nažalost nije sačuvana, ali njen izgled je ovjekovječen na fotografiji koja je sačuvana u porodičnoj foto-dokumentaciji.
Vukosava Velimirović pored svoje skulpture Enigma
U Gostilju Brajovića (Bjelopavlići) 1989. rođen je vajar Janko Brajović koji je svoj život i djelo posvetio ideji o „uskrsnuću“ nezavisne Crne Gore. Sa četiri godine porodica se seli u Rijeku Crnojevića, u neposrednoj blizini zimovnika Kralja Nikole. Brajović od malena pokazuje skolonost prema vajarstvu. Kraljica Milena ga sa 11 godina (1900) šalje u Rim kod kraljice Jelene Savojske, gdje uči vajarstvo i upoznaje se o djelima čuvenih renesansnih skulptora. Nakon povratka u Crnu Goru učestvuje u Balkanskom ratu (teško ranjen na Bardanjolu, Skadarski front) i I svjetskom ratu. Sa kraljem Nikolom 1916. odlazi u egzil.
Poslije kraćeg boravka u Francuskoj odlučuje da se ne vraća u Crnu Goru. Gubljenjem njene nezavisnosti 1918. seli se u SAD i na Čikaškom umjetničkom institutu obavlja niskokvalifikovane poslove. U međuvremenu radi biste, spomenike i slobodnu skulpturu. Vraća se u Evropu. Zbog političkog djelovanja nekoliko puta hapšen u Italiji i utamničen u Beogradu (1922-1924). Nakon bjekstva iz zatvora odlazi za Beč, a zatim Francusku. Prvi uspjeh doživjeo u Londonu 1925. nakon izlaganja mermerne skulpture Isusa Hrista sa podignutim rukama (Simbol mira, namjenjen za zgradu UN u Njujorku).
Izvor fotografije - Montenegrina.net
Odlazi 1924. u SAD i radi biste istaknutih javnih ličnosti, zatim u Kanadu (Vankuver, 1928). Postaje cijenjen kao internacionalni umjetnik portretne i spomeničke skulpture koju je radio po porudžbinama i na osnovu konkursa. Najčešće radi poprsja; svjetskih vladara, državnika, političara, akademika, nobalovaca, slikara, pjesnika, generala, sveštenika... u Evropi, Sjevernoj i Južnoj Americi - Engleskoj, SAD, Kanadi, Meksiku, Kubi, San Salvadoru, Gvatemali, Hondurasu, Panami, Kolumbiji, Ekvadoru, Peruu, Čileu, Argentini...
Njegovo čuveno djelo, bista indijanskog poglavice Jolaće (Yaulache, 1933, bronza), nalazi se u Tejt galeriji u Londonu. Posljednji put je prezentovana javnosti 2004.
Vajao je poznate crnogorske ličnosti: kraljicu Milenu koja sjedi i kralja Nikolu na konju; poprsje P. P. Njegoša, (urađeno prije 1916, a dokaz o njegovom postojanju je rezglednica štampana na Cetinju 1921). Bareljef Zbijeg (ili Pogrebna povorka u Crnoj Gori, Njujork) posvećen je crnogorskim izbjeglicama 1918. Prema pisanim izvorima, imao je namjeru da nakon povratka u Crnu Goru (1948) u mermeru ovjekovječi ličnosti iz Gorskog vijenca.
Skulpturu intimističkog – lirskog prosedea radi u klasičnom maniru od lirske prefinjenosti: Violinistkinja, Skepticizam, do pokreta snažnog unutrašnje naboja: Žilavost, Čovjek budućnosti.
Umro je 1948. u Vankuveru (Kanada). Njegova urna položena je na Cetinju (1952).
Jedno od značajnih imena ruskog i svjetskog vajarastva XX vijeka bio je Jevgenij Viktorovič Vučetić (Jekaterinoslav, 1908 – Moskva, 1974). Rođen je u porodici intelektualaca. Otac – Crnogorac, po prirodi nagao i gord po karakteru. Mračan i zadubljen u gorka razmišljanja, on je složeno preživljavao događaje (M. Nehezina) koje je preživljavala Rusije za vrijeme Oktobarske revolucije, majka - prefinjena dama A. A. Stjuart bila je rusko-francuskog porijekla.
Skulptura Majka otadžbina u Kijevu - Jevgenije Vučetić
Naklonost prema skulpturi pokazuje još u đačkim danima. Na Rostovskoj umjetničkoj školi stiče klasično obrazovanje kod prof. A. S. Čunjenova i A. I. Muhina, kako u tretiranju forme tako i upotrebi kamena kao vajarskog materijala. Dvije godine studira na Akademiji uimjetnosti u Lenjingradu. Priređuje prvu samostalnu izložbu crteža Srednje Azije. Bio je učesnik Otadžbinskog rata.
Kao predstavnik socijalističkog realizma autor je memorijalnih skulptura koje realizuje u monumentalnim dimenzijama. Uradio je: najvišu skulpturu na svijetu Majka otadžbina (102/62 m) u Kijevu (1967), kojoj predhodi Majka otadžbina (v. 82 m; mač 32 m) u Staljingradu (1956/9-67) posvećenu herojima Staljingradske bitke; skulpturu Mačevi i plugovi koja se nalazi ispred UN u Njujorku; spomenik Vojniku oslobodiocu u memorijalnom kompleksu sovjetskim vojnicima poginulim u borbama za Berlin. Autor je brojnih javnih spomenika, kao i bareljefa u Moskovskom metrou.
Nosilac je velikih državnih odlikovanja i nagrada SSSR. Bio je član/potpredsjednik Akademije umjetnika Sovjetskog Saveza.
Mada pripada mlađoj generaciji vajara, pažnju bih skrenula na još jedno ime - Radovana Rajka Boškovića (Crna Gora, 1947 – Japan, 2006) koji je završio Umjetničku školu u Herceg Novom 1966. i ALU u Beogradu. Po završetku studija putuje po Evropi (Pariz, Frankfurt, Venecija, Prag). Od 1993. živi u Japanu. Nastanio se u Asahikavi na ostrvu Hokaido gdje se održava Svjetski festival leda. Njegove skulpture u ledu osvojile su najznačajnije nagrade ovog festivala (Ljubav u ledu, Savršen oblik). Eteričnost i prozračnost koja karakteriše njegove slike (izlagao u Metropoliten muzeju u Tokiju), našla je odraz u vajarskim djelima. Povremeno radio u Odjeljenju za edukaciju ministarstva kulture u Asahikavi gdje je promovisao istorijske i kulturne vrijednosti Crne Gore.
Umjesto narativnog zaključka na kraju bih postavila pitanje: Da li možemo govoriti o istoriji crnogorskog vajarstva baz imena i djela umjetnika (XIX i XX v.) koji su kao individualnosti svaki na svoj način prevazišli okvire nacionalnog i postali dio međunarodne likovne sce
