Nakon tragične 1918. godine, Crna Gora je između dva svjetska rata, mada pređašnjim bojevima teško ranjena, krvavim zulumom porobljena, ostala bez svoga vječnog imena, bila opljačkana, siromašna, zapuštena, otuđena od svoje svijetle prošlosti.
Nikad pokoreni
Bila je tada Crna Gora, kao banovina i tuđa ,,alajbegovina“ samo ,,zemlja u crnim brdima“, koja izlazi na more, potrebito većim narodima. Tako obespravljeni, ali nikada pokoreni narod, pod vođstvom komunista krenuo je u novu borbu - za nacionalno oslobođenje i socijalnu pravdu. Branili su Crnogorci i slobodno nebo Španije, na crvenom Beogradskom univerzitetu prvačili, u komunističkom pokretu zauzimali posebno mjesto i samo četiri dana nakon proglasa Politbiroa Centralnog komiteta KPJ o podizanju ustanka, na Ravnom Lazu, Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak odlučuje da 13. jula počne svenarodni crnogorski ustanak protiv okupatora.
Istorija je ostalo zapisala. Oko 30 hiljada ustanika oslobodilo je za nekoliko dana veći dio Crne Gore, osim nekoliko utvrđenih gradova i mjesta. Iz okupatorskog stroja izbačeno je oko pet hiljada vojnika. Mada je iz poznatih razloga došlo do ,,sloma ustanka“, ipak nikada nije slomljen duh borbe i otpora, pa je u narednoj ratnoj godini u Crnoj Gori bilo osam italijanskih i dva kvislinška bataljona, što je značajno promijenilo Hitlerov osvajački plan.
Iste godine prilikom formiranja Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba i marša u zapadnu Bosnu više od polovine sastava oružanih snaga narodnooslobodilačke vojske bili su Crnogorci. Od 26 proleterskih bataljona, 14 je bilo iz Crne Gore, od 18 korpusa (od jeseni 1944. godine) sa osam su komandovali Crnogorci. Od 27 divizija, deset komandanata bili su Crnogorci.
Proglas
Ustaničke puške u Virpazaru, Čevu, Mišićima, diljem Crne Gore dale su ,,polet“ borcima u drugim krajevima Jugoslavije o čemu najbolje svjedoči Proglas Centralnog komiteta KPJ od 17. novembra 1941:
…Crnogorski narode. Ti si se prvi podigao na oružani ustanak, kada te je pozvala Komunistička partija Jugoslavije. Ni kaznene ekspedicije fašističkih lešinara, ni popaljena sela, ni nevine žrtve koje su pale od ubilačke okupatorske ruke nijesu mogle slomiti tvoj borbeni duh, tvoju čvrstu riješenost da se i dalje boriš protiv mrskog okupatora, do svog konačnog oslobođenja. Istraj, herojski narode, u toj teškoj borbi zajedno sa drugim narodima Jugoslavije.
Valja se prisjetiti i proglasa CK KPJ od 25. jula 1941. svim narodima Jugoslavije u kojem, pored ostalog, piše:
,,Na ustanak, srpski narode. Ugledaj se na crnogorski koji je ustao da zbaci okupatorski jaram italijanskih fašista. Ujedinite se svi srpski rodoljubi protiv omrznutog neprijatelja…“
Četiri ratne godine, borci iz Crne Gore svih nacija, narodnosti i vjera u skoro svim jugoslovenskim ratnim jedinicama, na bezmalo svim velikim ratištima, u svim ofanzivama borili su se viteški i ispisali nove stranice slobodarske tradicije koja služi na ponos naraštajima.
Svjedoče o tome najbolje podaci o borcima i herojima iz Crne Gore. Uprkos velikim i časnim gubicima 40.446 poginulih, strijeljanih ili umrlih u logorima stigli su da u završnim borbama učestvuju sa 36 hiljada boraca. U jugoslovenskom komandnom sastavu učestvovali su sa 1.800 komandanata jedinica NOV i POJ, osam od 23 člana Vrhovnog štaba, četiri od 6 vođa ustanka, 4 od 7 komandanata divizija u bitkama na Neretvi i Sutjesci, 8 od 18 komandanata korpusa, sva tri ratna komandanta Jugoslovenske ratne mornarice, tri komandanta jedinica koje su oslobodile Beograd, Sarajevo i Cetinje, jedinim komandantom korpusa i tri načelnika saniteta (Srbija, Hrvatska, Crna Gora).
Dodajmo za pamćenje podatak od 1.322 narodna heroja iz Jugoslavije – 247 je iz Crne Gore, uz tri proleterske jedinice u gradu-heroju Cetinju.
Nezaboravno vrijeme prkosa i vječnog ponosa!
