Etnički i nacionalni identitet imaju jak emocionalni legitimitet na ovim prostorima, uprkos vjekovnim težnjama ka integracijama. Kako ističe Benedikt Anderson, pripadnici ni najmanje nacije neće upoznati većinu drugih pripadnika svoje nacije, pa ipak “u mislima svakog od njih živi slika njihovog zajedništva” (Anderson, 1998, str.16). Studije etnogeneze predstavljaju graničnu naučnu oblast po kojoj krstare i istoričari i etnolozi/antropolozi. Tu se često sudaraju pozitivizam, esencijalizam i primordijalizam, s jedne strane, i instrumentalizam, konstrukcionizam i interakcionizam (i još mnogo drugih izama) s druge. Priča o etnogenezi, osim toga, ne zasniva se na istorijskoj građi, nego na interesima i željama određenih slojeva u tim centrima; građa se prilagođava tim interesima, a ne obrnuto. U konačnom epilogu svi ostaju na svojim pozicijama i niko od njih ne odstupa.
Etnogeneze Crnogoraca u funkciji nacionalnih projekata: Većina teorija o etnogenezi Crnogoraca slijedi ideološke matrice koje su u funkciji odgovarajućih nacionalnih projekata. Preovlađujuća teorija kod srpskih naučnika predstavlja Crnogorce kao dio srpskog etničkog korpusa, definišući dvije nacije, srpsku i crnogorsku, kao jedinstvenu etničku grupu, slično njemačkom etnosu od koga su nastale tri nacije (njemačka, austrijska i švajcarska).
Državu Zetu (Duklju), koja je tokom XI stoljeća formirana na teritoriji današnje Crne Gore, većina autora iz Srbije (neki čak i iz Crne Gore) smatra prvom nezavisnom i samostalnom državom u istoriji srpskog naroda. Brojni su autori koji iznose takve tvrdnje, počev od Vuka Karadžića („Slaveni srpske grane grčkog zakona”) do Erdeljanovića, koji je Crnogorce smatrao etničkom grupom srpskog naroda, nazivajući ih dinarskim Srbima ili Srbima Zećanima. Ova teorija zastupa mišljenje da su dolaskom Slovena na Balkan područje današnje Crne Gore naselili Srbi i da su u momentu stvaranja Zetske države tamo živjeli Srbi. Za potkrepljenje te teorije navodi se i poznato djelo Konstantina VII Porfirogenita, „De Administrando Imperio“ (nadalje DAI), po kojem su oblasti Zahumlja i Travunije naseljavali Srbi pa se podrazumijevalo da su Srbi naseljavali i tadašnju Duklju, budući da je bila susjedna oblast.
I pored toga što Porfirogenit u svom djelu niđe ne kaže su Srbi naseljavali Duklju, smatra se to njegovim propustom. Dodatna argumentacija traži se u nepreciznim formulacijama vizantijskih istoričara, poput Jovana Skilice, koji, međutim, kao i Jovan Zonara, čini takve greške da isti narod zove i Srbima i Hrvatima. Često se navodi da Kekavmen zetskog kneza Stefana Vojislava naziva Srbinom iz Trebinja odnosno Travunije, iako u DAI i u Ljetopisu popa Dukljanina (nadalje LJPD) piše da je Stefan Vojislav (Dobroslav) bio sin Dragimirov; Dragimir je bio rođeni brat Petrislavov (dioklitijski arhont Petar), a stric Vladimirov; Jovan Vladimir i Vojislav su bili braća od stričeva. Petrislavov i Dragimirov otac je bio Hvalimir koji je državu Dioklitiju ostavio starijem sinu Petrislavu, a osvojenu Travuniju dao na upravu mlađem Dragimiru. Kako Jovan Vladimir nije imao đece, a Dragimira su ubili Kotorani, i Dioklitija i Travunija su date od vizantijskog cara Vasijlija II na upravu Dragimirovom sinu Vojislavu, jedinom živom potomku dukljanske dinastije koji jeste bio vladar Travunije, ali je njegov otac iz Dioklitije postavljen da vlada Travunijom. Međutim, Kekavmen u Strategikonu Vojislava "precizno" naziva i Dukljaninom. Ana Komina Dukljane poistovjećuje sa Dalmatima, pa se to dovodi u vezu sa pominjanjem Ajnharda u prvoj polovini IX stoljeća da su Srbi živjeli u velikom dijelu Dalmacije.
Neprecizni dokumenti kao izvor tvrdnji o porijeklu: Jedan od najjačih argumenata u prilog ovoj teoriji je taj da su crnogorski vladari, naročito oni iz XIX i početka XX stoljeća, sebe smatrali Srbima a stanovništvo Crne Gore srpskim narodom. Nikola I Petrović Njegoš se najjčešće koristi u potvrđivanju srpskog etničkog porijekla Crnogoraca. U djelima Nikole I Petrovića, pisanim prije njegovog „otvaranja očiju”, može se uočiti nekoliko preovlađujućih ideja. Prva ideja je da su Crnogorci Srbi koji se zajedno sa Srbijancima, Bosancima, Hercegovcima i Dalmatincima bore za obnovu srpskog (nemanjićkog) carstva i ispunjenje kosovskog zavjeta („borili se ovdje ili onamo, milome se Srpstvu jednako služi”). Crna Gora je za njega ipak „ognjište najšireg i najčistijeg nacionalizma”. Druga ideja je ideja jugoslovenstva, odnosno panslovenstva: on Hrvate naziva „najbližom braćom” ili „dičnom braćom”, a misli i na „milione jednokrvne braće naše slavenske”.
Mnogi savremeni autori prosrpske orijentacije predstavnike loze Petrovića iz Njeguša nazivaju „vodičima srpske zemlje” i „egzarsima Trona srpskoga” koji su „sačuvali srpstvo i pravoslavlje u Crnoj Gori, Brdima, Primorju i Skenderiji”.
Druga teza da su Crnogorci potomci Hrvata nema veliki značaj i nije zastupljena u većem obimu. Ova teza se uglavnom bazira na bazi Ljetopisa Popa Dukljanina i podacima da je Hrvatska u srednjem vijeku bila podijeljena na Bijelu i Crvenu Hrvatsku.
Crvena Hrvatska se pružala od Duvna do grada Valone u Albaniji, i obuhvatala je i teritoriju današnje Crne Gore. Na osnovu toga neki autori konstruišu etničku grupu „Crveni Hrvati”, koja je dio šireg pojma Hrvati. Zagovornici ove teorije ističu činjenicu da se Porfirogenit ne izjašnjava o etničkom porijeklu Dukljana (Zećana), iako o svima drugima iznosi svoje mišljenje. Dokazi za ovu teoriju nalaze se i kod vizantijskih pisaca Skilice, Kedrena, Nićifora Vrijenija, Nikite Honijata, Teodora Skutariota i Jovana Zonare; od srpskih istoričara tu je tezu izgleda donekle smatrao suvislom jedino Vladimir Ćorović.
Već smo navodili nepreciznosti kod vizantijskih istoričara i njihovo imenovanje jednog te istog naroda različitim imenima, pa se njihovi navodi moraju uzimati sa velikom rezervom. Jovan Skilica je u XI stoljeću pisao da su vođe bugarskog ustanka pozvale u pomoć „Mihajla, tadašnjeg vladara spomenutih Hrvata, koji je stolovao u Kotoru i Papratni i imao mnogo zemlje pod sobom” (Mihajlo Dukljanski) ... ali kada je ustanak na kraju bio ugušen Vizantinci su zarobili Bodina zajedno sa onim, kako piše Skilica, „koji bijaše kod Hrvata prvi do Petrila”. Skilica poslije navodi da „narod Srba, koje takođe zovu i Hrvatima, iziđe da pokori Bugare”.
Sem dokaza iz dalje prošlosti, navodi se da postoje pisani dokazi da su se mnogi Crnogorci u Carigradu tokom 19. veka izjašnjavali kao Hrvati, da su svoj jezik nazivali hrvatskim jezikom, a da su svog poglavara zvali Hrvat–baša (Filipov 1890). Prema Evliji Čelebiji Crnogorci su se krajem XVII stoljeća, a prema Ivanu F. Jukiću i polovinom XIX stoljeća, osjećali Hrvatima i sebe nazivali Hrvatima.
Crnogorsko kulturno blago nestalo bez traga: Crna Gora nije dugo vremena imala naučnu podlogu u izučavanju sopstvene istorije, niti je imala tradiciju i institucije za čuvanje i izučavanje istorijske građe o sebi, tako da je njeno kulturno blago nestajalo bez traga, uništavano ili postojalo svojina drugih naroda. Tek u drugoj polovini XX stoljeća u Crnoj Gori se pojavljuju naučnici koji su se ozbiljno pozabavili istorijskim nasljeđem Crnogoraca. Jagoš Jovanović, a kasnije mnogo artikulisanije Savo Brković, prvi su se pozabavali porijeklom crnogorske nacije iznoseći stanovišta po kojima Crnogorci, ni rasno ni krvno, nemaju ništa zajedničko sa Srbima, da su Crnogorci posebna nacija, da su Crnogorci četvrto jugoslovensko pleme, iznoseći do tada potpuno potiskivanu, a očiglednu činjenicu - da su preci današnjih Crnogoraca nekad bili katolici. Školovani etnolog i rukovodilac eminentnih naučnih institucija, doktor nauka Špiro Kulušić, izazvao je pravu buru svojom knjigom „O etnogenezi Crnogoraca“, koja je izvala žestoke rekcije Saveza komunista Crne Gore i velikosrpskih krugova u Beogradu.
Kulišić čvrsto stoji na stanovištu da su Sloveni prilikom doseljavanja na Balkan bili neizdiferencirana skupina plemena u okviru koje nije postojao širi etnički identitet od plemenskog. On takođe smatra da u istorijskim izvorima niđe izričito ne stoji da su teritoriju današnje Crne Gore naselili Srbi. Dubrovački istoričar
Medini, na primjer, smatra da su Vizantinci naselili Srbe u Humu, Trebinju, Paganiji i Dalmaciji, ali ne i u Duklji. Činjenicu da se radi o dva različita naroda potkrepljuje i podatak da je prije slovenskog dolaska na Balkan Crnu Goru naseljavao pretežno tzv. ilirski narod, a u dobrom delu Srbije živio je tzv. trački narod.
Miješanjem pridošlih Slovena sa postojećim stanovništvom proizvodio je potpuno drugačiji etnički korpus u Crnoj Gori u odnosu na Srbiju. U kasnijem periodu, poistovjećenje etničke i religiozne pripadnosti uticalo je na to da se sa širenjem nemanjićke države i srpske pravoslavne crkve širilo i srpsko ime. Ovo potvrđuju zabilješke putopisaca iz XIX stoljeća, Rovinskog i Holočeka, koji pišu da se imenom Srbin označava pravoslavni vjernik, a da se imenom Crnogorac označava etnička pripadnost, odnosno narodnost. Konstantin Josef Jireček, češki istoričar, vrlo jasno navodi da Srbi nijesu oduvjek smatrali Crnogorce etničkim Srbima, već da je ta konstrukcija novijeg doba, dokazujući to činjenicom da srpski izvori, rodoslovi i povelje stalno spisak srpskih vladara počinju sa Nemanjom, jer nisu „povezivali svoju povijest s poviješću Duklje”.
Slobodan JOVANOVIĆ
