Srpska nacija, kao uostalom i većina drugih balkanskih nacija, nije se uobličavala na građanskom, nego na konfesionalnom principu. Srpska pravoslavna crkva je najstarija i najuticajnija politička organizacija kod srpskog naroda. U istoriji pojavljivala se pod razlićitim imenima, kao Žička arhiepiskopija, Pećka patrijaršija ili Karlovačka mitropolija.
Današnji naziv Srpska pravoslavna crkva nosi od 1920.godine, stvaranjem Jugoslavije i dekretom Aleksandra Karađorđevića, kada su sve pravoslavne crkve sjedinjene u novouspostavljenu Srpsku pravoslavnu crkvu i kada je uspjela da ostvari svoj velikosrpski san, podvodeći pod svoju nadležnost sve pravoslavce sa prostora Jugoslavije, uključujući i one koji se nijesu smatrali Srbima.
Vjersko određenje je činilo temelj formiranja srpske nacije: Srbi su tokom XV, XVI i XVII stoljeća skoro u potpunosti iščezli sa prostora srednjovjekovne srpske države, održavši se u vrijeme Otomanskog carstva kao ne baš mnogobrojna vjerska zajednica. Poznata je istorijska činjenica o velikim seobama srpskog stanovništva u nekoliko talasa ka prostorima tadašnje Austrougarske monarhije. Krajem XVII stoljeća pećki patrijarh Arsenije III Čarnojević se angažovao u austro-turskom ratu na strani Austrougarske i nakon poraza on bježi u inostranstvo. Iako Turska proglašava amnestiju, čelnici crkve nijesu htjeli ostati bez svoje pastve, pa pozivaju srpski narod da napusti svoja ognjišta, nakon čega osnivaju paralelnu crkvenu organizaciju na području Austrougarske, Karlovačku mitropoliju. Nekoliko decenija kasnije, pećki patrijarh Arsenije IV Jovanović ponavlja istu politiku sa istim ishodom.
Po podacima koje iznose srpski istoričari, poput Vase Čubrilovića i Radovana Samardžića, tokom XVIII stoljeća broj pripadnika pravoslavne ispovjesti, na teritoriji današnje uže Srbije i Stare Srbije, nije bio veći od 40 – 50.000. U periodu formiranja država kao politički organizovanih subjekata i nastanka nacija u XIX stoljeću, vjersko određenje je činilo temelj formiranja srpske nacije. Srpska nacija se, dakle, uobličavala na konfesionalnom principu – kao religijska zajednica unutar Osmanskog carstva koje je preko sistema mileta narodnost izjednačavalo sa veroispovješću i uz to još vjerskim poglavarima prepuštalo svjetovnu vlast nad pripadnicima njihove crkve.
Porijeklo trojstva - crkva, nacija, država: Kroz cijelo razdoblje turske vladavine srpska crkva je, kao jedini organizovani čuvar narodnog pamćenja, održavala i prenosila mit o srednjovekovnoj srpskoj državi izgubljenoj na Kosovu, propovijedajući ideal njene obnove. Sa druge strane, kolika je bila svijest kod običnog naroda o nacionalnoj pripadnosti početkom XVIII vijeka, najbolje govore putopisi jednog engleskog putopisca, koji je na pitanje kojem narodu pripadaju, dobijao odgovore od lokalnog stanovništva – „bili smo Bugari a sada smo Grci“, „bili smo Grci, sada smo Srbi“ i slično. Bilo je i takvih odgovora u kojima su pominjane tri ili više različitih nacionalnosti, a nije bila ni rijetka pojava, što je danas karakteristično za Crnu Goru, da rođena braća pripadaju različitim narodima. Istoričari, uključujući i sve relevantne srpske istoričare, objašnjavaju ovakvo izjašnjavanje uticajem sveštenika i njihove nacionalne pripadnosti i različitim školama koje su pohađali, odnosno, nacionalnoj pripadnosti učitelja kod kojih su se školovali.
Smatra se da se srpska nacija izgradila polovinom XIX stoljeća, za vrijeme vladavine ustavobranitelja. Mnogobrojne etničke skupine koje su u doba oslobađanja Srbije, naseljavale taj prostor i njihova pripadnost pravoslavnoj, „srpskoj“ vjeri, odredili su u mnogome nacionalni i politički karakter srpskog naroda tokom XIX i XX stoljeća. Činjenica da je vjera bila u osnovi okupljanja i podizanja nacionalne svijesti proizvela je političku karakterologiju vječite težnje ka objedinjavanju pravoslavnog stanovništva na Balkanu ( u velikoj mjeri protežiranoj od doseljenika), ili ekspanzionistički politički projekat s jedne strane, i poistovjećivanje nacionalnog i vjerskog, sa druge strane. Ovo potonje se često iskazivalo kroz religijska pretjerivanja o „izabranom narodu, „nebeskom narodu“ ili, u posljednje vrijeme, „narodu Izrailja“.
Konfesionalna identifikacija transformisana je u nacionalnu, a potom je uslijedila borba za nacionalnu državu. U tome je porijeklo i sadržina tradicionalnog trojstva crkva, nacija, država – koje Srpska pravoslavna crkva i danas nameće kao formulu kulturnog i političkog identiteta Srba. Srpska je nacija izgrađena ne kroz identifikaciju sa državnim okvirom u kome je živjela, nego kroz identifikaciju sa crkvom kojoj je pripadala; ne kao građanska, već kao etnokonfesionalna zajednica. Zato je srpski nacionalni identitet doista teško razdvojiti od pravoslavlja i od srpske crkve.
Ko je legitimni predstavnik nacije: Izjednačavanjem srpstva i pravoslavlja se indirektno nudi odgovor na važno i nimalo teorijsko pitanje: ko je legitimni predstavnik nacije i zastupnik nacionalnog interesa? Proširivanjem kompetentnosti u stvarima religioznog vjerovanja na stvari koje se tiču nacije, crkva postaje takav predstavnik i zastupnik, a pošto se, istovremeno, ne traži građanska država nego država srpske nacije, otuda i proširivanje na stvari koje se tiču države, a onda i političkih projekata sa državnom zaleđinom, koji bi teritorijalno zaokružili pravoslavlje pod regionalnom kapom same SPC. Takvo ponašanje je imalo podršku u političkim elitama sve dok mečka nije zakucala na sopstvena vrata. Nije nepoznato da je SPC snažno podržala režim i diktaturu kralja Aleksandra, da je tokom Drugog svetskog rata, sarađivala sa četnicima Draže Mihailovića. Takođe nije nepoznato da je dolaskom na vlast 1987. Slobodana Miloševića došlo do revitalizacije snažne tradicionalne i višestruke povezanosti SPC i srpske države, bez obzira na komunističku ideološku pozadinu samog Miloševića. Uvezao ih je zajednički cilj – ostvarenje političog projekta „svi Srbi u jednoj državi“.
Obespokojavajuće vrijednosti koje SPC promoviše: Nakon 5. oktobra i svrgavanja režima S. Miloševića glasačkim listićima, a onda i odbranom izborne volje, nasuprot očekivanjima, SPC doživljava snažnu društvenu reafirmaciju. Njena uloga u proteklim ratovima, koja se često mogla podvesti i pod krivičnu odgovornost, u potpunosti je amnestirana. Porastao je njen uticaj na obrazovanje đece i omladine, na sveukupnu kulturnu i civilizacijsku orijentaciju društva, široko je prihvaćeno njeno odbacivanje principa modernog doba, vrijednosti sekularnog društva i preispitavanja sopstvene uloge u bližoj i daljoj prošlosti.
Vrijednosti koje promoviše Srpska pravoslavna crkva su vrlo obespokojavajuće svedočanstvo činjenice da njeno djelovanje odiše krajnjom arhaičnošću, kolektivizmom, antizapadnjaštvom i ksenofobijom, uz izrazitu netoleanciju prema onima koji zastupaju drugačije vrijednosti od nje.
Zato nije nikakvo iznenađenje što su se patrijarsi srpski i moskovski obrušili na vladu u Beogradu da je ona prozapadna i da nije principijelna. Ne čudi iz istog razloga što se prije par godina Savjet Evrope obratio vladi Srbije sa preporukom da pokuša da zaustavi klerikalizaciju, jer ona ukida svaku mogućnost civilizacijskog opštenja.
Čini se da se srpsko društvo nalazi na raskrsnici i da je došlo vrijeme da se odnos države i SPC postavi na pravo mjesto. Sekularno društvo je dostignuće moderne epohe, a bez sekularnih vrijednosti i principa nema demokratije i poštovanja i ljudskih prava. Samo u sekularnom društvu je moguć zajednički život vjernika svake vjere, agnostika i ateista, samo je u sekularnom društvu moguće odvojiti političku aktivnost i donositi odgovorne odluke po čitavo društvo, zasnovano na racionalnim osnovama i lišeno hermetičnog i sebičnog djelovanja organizovanih crkava. Za očekivati je bilo da će doći vrijeme, ako je uopšte došlo, kad će političke elite u Srbiji raskinuti samoubilački brak sa crkvom i okrenuti državni brod ka društvima demokratije i civilizacijskih vrijednosti.
Ono što iznenađuje, jeste poziv Patrijarha SPC predśedniku Rusije, Vladimiru Putinu, da "podrži slobodno djelovanje SPC u Makedoniji i Crnoj Gori". Prvo što je takav zahjev toliko besmislen da jedini razlog za njega, jeste evidentna egzaltiranost Irineja sjajem i bogatstvom Ruske crkve i izgleda Kremlja, pojačanog pretjeranom konzumacijom „Isusove krvi“.
Crna Gora kao posljednje utočište ideje o objedinjavanju srpstva: No, i takva jedna besmislena izjava govori da će se lakše izboriti vlast u Srbiji sa pogubnim uticajem SPC nego što će to biti moguće vlasti u Crnoj Gori. Nema sumnje da je SPC u Crnoj Gori posljednje utočište ideje o „objedinjavanju srpstva“ garancija održanja konfensionalne suštine srpskog naroda u Crnoj Gori i produžetak dalje agonije crnogorskog društva u nemogućnosti da se izbori sa arhaičnošću, kolektivizmom, antizapadnjaštvom, ksenofobijom i netolerancijom, nemogućnosti da sebe izgradi kao građansko, demokratsko i moderno evropsko društvo.
Mada se ne može staviti znak jednakosti između takvog društva i samjeravanja značaja i uticaja SPC u Crnoj Gori, sa sigurnošću se može reći da je rješavanjem statusa te strane crkve u Cnoj Gori poništenjem Dekreta iz 1920. godine i vraćanjem imovine CPC iz vremena prije Dekreta u državno vlasništvo, preskočena najveća prepreka na tom putu.
Slobodan Jovanović
