Povodom 130 godina od nastanka i prikazivanja ,,Balkanske carice“: Drama sa kojom je rođena nova Crna Gora

Poslije dobijanja priznanja potpunoga suvereniteta, odnosno bolje reći poslije završetka svih vojnih akcija, na početku pretposljednje decenije 19. stoljeća, u Crnoj Gori nastupa neuobičajeno dugi mirnodopski period, koji će potrajati nešto više od tri decenije.

Zahvaljujući postignutim uspjesima na bojnome i diplomatskome polju, nastali su preduslovi da se Crna Gora počne ubrzano razvijati i smanjivati razliku u kvalitetu života stanovništva u odnosu na razvijene države Evrope. Pored ekonomije, odnosno obrazovanja i zdravstva, vrlo brzo su na red morala doći i pitanja iz oblasti kulture.

Možemo slobodno reći da je do kraja 19. stoljeća, pa i kasnije, najviše manifestacija i najvažnije aktivnosti iz oblasti kulture bilo vezano za teatar, odnosno scenski izraz uopšte. Pozorišni život je vrlo intenzivno buknuo 1884. godine, koju označavamo kao godinu crnogorskoga glumišta . Organizovan je te godine plodan i uspješan rad domaćih amaterskih pozorišnih društava; duže gostovanje trupe profesionalnih glumaca iz inostranstva; položen kamen temeljac prvome zdanju namijenjenome pozorištu, te kulturnima, naučnima, uopšte javnim potrebama u Crnoj Gori i, što ovom prilikom želimo posebno istaći, javnosti je predato izuzetno dramsko djelo domaćega autora.

Za ovo književno djelo kažemo predato javnosti a ne, kako je inače uobičajeno – objavljeno. Jedan od aspekata izuzetnosti ove drame leži upravo u načinu njenoga nastajanja, kao i u tome da je prvo odigrana više puta na sceni, pa proširena i ponovo prikazana, da bi zatim bila dorađena i pečatana. Zahvaljujući događajima u crnogorskoj kulturi, koji su se odigrali prije trinaest decenija, ili koju godinu kasnije, vrijeme u kojemu živimo je donijelo, ili će upravo donijeti, jubileje niza začajnih kulturnih i javnih do gađaja. Kada govorimo o kulturnima, ali i drugima događajima od Berlinskoga kongresa do završetka druge decenije 20. stoljeća, onda uvijek imamo na umu da su, zbog tada i danas istoga međunarodnoga statusa koji država uživa, te generalno gledano ekonomskih prilika i opštih prioriteta, lako moguće paralele pri tumačenju i pravilnijemu razumijevanju mnogih pojava i ponašanja u društvenome životu na našima prostorima.

Upravo predstavom „Balkanske carice“ prvih dana januara 1884. godine otpočeo je organizovani i kontinuirani pozorišni život u Crnoj Gori koji možemo dokumentovano pratiti. Prikazana verzija ,,Balkanske carice“ ušla je gotovo čitava u drugi čin šire verzije, koja će biti štampana dvije godine kasnije. Možemo u stvari uočiti tri javno prikazane verzije u nastajanju ,,Balkanske carice“: (1) najkraća, prikazana na Cetinju početkom 1884. godine, (2) znatno proširena, prikazana u Podgorici decembra 1884, odnosno januara 1885. godine i (3) definitivno uobličena i štampana, izvedena u Nikšiću Hvaljeno i slavljeno djelo Širina uticaja i značaja Izvanredni poznavalac dramske umjetnosti, profesor Ratko Đurović, pod kraj 20. stoljeća o ovome djelu kralja Nikole primijetio je: „Malo je koje djelo ove vrste, u jugoslovenskoj knji- ževnosti do 1918. godine, tako i toliko hvaljeno, slavljeno, prevođeno i prikazano u jugoslovenskim krajevima i van njih.“

Ne podstičući ovom prilikom pitanja o odnosu prema proteklima jubilejima, ili onima koji padaju tokom ove godine, želimo podstaći razmišljanja o jednoj godišnjici koja će nas sresti naredne, 2016. godine. Naime, u drugoj polovini godine koja slijedi navršiće se punih 13 decenija od objavljivanja ,,Balkanske carice“, istorijske drama u stihu, knjaza, odnosno kralja Nikole Prvog Petrovića. Držimo da zbog širine uticaja i značaja koje je ovo djelo od samoga pojavljivanja imalo za crnogorsku kulturu i međunarodnu afirmaciju Crne Gore, kao i potreba koje danas imamao, treba razmišljati o adekvatnome odnosu prema ovoj 130-godišnjici.

Prvo javno prikazivanje poslije izlaska iz štampe kao konačno uobličena, „Balkanska carica“ je doživjela u Nikšiću, o Nikoljdanu, 1886. godine. Predstava je odigrana pred „oko 300“ gledalaca jer, kako se naglašava u štampi „više nije moglo đe stati“. Dopisnik ,,Glasa Crnogorca“ tim povodom je konstatovano da je dobrovoljno društvo postiglo blistavi uspjeh. decembra 1886. godine. ,,Balkanska carica“ je počela nastajati odmah po potpunom konstituisanju državne teritorije, najvjerovatnije tokom 1881. ili na samome početku 1882. godine. U jesen 1882. godine, knjaz Nikola Prvi će čitati ,,Balkansku caricu“ Jovanu Jovanoviću Zmaju, pri njihovome susretu u Beču. Najavu pojavljivanja ove drame srijetamo u periodici koja izlazi van Crne Gore. Nadahnute zapise o radu knjaza Nikole Prvog na ,,Balkanskoj carici“ ostavlja Simo Matavulj: „Knez nam čitaše svoj prerađen već skoro gotov dramat; čitaše, ponavljaše bez odmora, trijebeći jezik, mijenjajući riječi i stihove, navodeći nas na prepirke bez kraja.“ Matavulj dalje opisuje atmosferu u dvorskoj velikoj odžakliji (Donja dvornica): „Šire kolo slušalaca bijaše probrano, a najšire jednoga večera imadoše pristupa i perjanici i gotovo svi pismeni Cetinjani“. Uvjereni smo da nijesu samo književno-estetski razlozi motivisali knjaza Nikolu Prvog da sprovodi ovako složeno i javno nastajanje svoga književnoga djela. Želio je držimo, da još unaprijed, prije prikazivanja i izlaska knjige iz štampe, čuje reagovanje šire publike, ne samo na umjetničke vrijednosti drame, već navlaštito na političke poruke kojima je protkano kako ovo djelo, tako i čitavo knjaževo književno stvaralaš- tvo. Konačno, treba istaći da naročiti značaj ,,Balkanske carice“ leži u snažnome doprinosu afirmaciji, kako u zemlji tako i u inostranstvu, nove državne politike, po kojoj Crna Gora ne treba više da bude samo ,,junačko gnijezdo“ nego i ,,gaj pjevača“.

Pohvalne pjesme Povodom nastanka i prikazivanja ,,Balkanske carice“, pored niza priloga u domaćoj i stranoj periodici, dr Lazo Kostić i Jovan Sundečić napisali su poduže pohvalne pjesme koje ,,Crnogorka“ donosi na prvim stranicama, a odmah po izlasku drame iz štampe ,,Glas Crnogorca“ je na istu temu objavio stihove Radoja Roganovića Crnogorca. ,,Balkanska carica“ nije prećutana ni u evropskoj periodici,o čemu 1885. godine piše Pavel Rovinski. U predgovoru jednome od izdanja (1989. god.) dr Savo Vukmanović konstatuje da je ,,Balkanska carica“: ,,...petnaest puta prevođena i to na deset evropskih jezika.“ Knjaževo djelo štampala je Državna štamparija, a prema jednome dokumentu koji se čuva u Državnome arhivu Crne Gore, povezao ga je knjigovezac Vicko Paškvali za dva mjeseca radeći, kao će sam reći: ,,noćno i dnevno“. Knjige neće biti u slobodnoj prodaji već su primjerci po odobrenju samoga autora poklanjani pojedinima ličnostima. Među prvima, po primjerak knjaževa djela su dobili učesnici učiteljske skupštine koja je početkom septembra 1886. godine održana na Cetinju. Početak pozorišnoga života pada u vrijeme kada suverena država, Knjaževina Crna Gora, ulaže napore da se predstavi u inostranstvu kao zemlja koja teži miru, opštemu razvoju i kulturnome prosperitetu, te približavanju razvijenoj Evropi i u kvalitetu života. Najupečatljiviji pokazatelji takvih namjera i stremljenja su noseći kulturni i javni događaji: ,,Balkanska carica“, pozorišne prestave, te početak izgradnje teatra, koji svojim značajem danas snažno potenciraju našu obavezu, ali i potrebu, za punim razumijevanjem i adekvatanim odnosom prema čitavome korpusu zbivanja u crnogorskoj kulturi i društvu uopšte.

Luka I. Milunović

Izvor: Pobjeda