Knjiga „San na javi: o teatru s ovog kraja svijeta“ Varje Đukić predstavlja značajan doprinos praksi i teoriji izvođačkih umjetnosti. Tekst knjige, odnosno noseće poglavlje Dijalog nastaje kroz postupak kreativnog intervjua koji kroz misli, govor i tekst Varje Đukić i Aleksandra Milosavljevića čitaocima pruža uzbudljiv uvid u autopoetiku Varje Đukić i njenu umjetnost glume i režije. Dobijamo tako i poetiku dramaturga i teatrologa Aleksandra Milosavljevića, i kroz takav postupak svjedočimo osobeno umjetničko i profesionalno iskustvo ili priču o teatru Varje Đukić, s ovog kraja svijeta, glumačku strast koja se prenosi i na druga polja djelovanja i mišljenja u kulturi.
Knjiga kao produktivni arhiv repertoara (pozorišta, filma, književnosti, kulture) čita se i kao monografija i kao dokumentarni roman, ali i kao teorija umjetnika. Takva knjiga izvor je i nezaobilazna referenca za umjetničko obrazovanje unutar dramskih umjetnosti, a isto tako i značajan naslov za pozorišnu istoriografiju koja je (ili bi trebala da bude) u potrazi za istorizacijom određenih predstava i biografija stvaralaca.
Primjer suodnosa književnosti i teatra
Knjiga je dobra referenca za nova (i potrebna) problemska i tematska istraživanja unutar studija pozorišta, ili predstava od značaja za crnogorsku i jugoslovensku savremenu pozorišnu istoriju (Princeza Ksenija od Crne Gore, Banović Strahinja i dr.). Važan segment pozorišne istoriografije jeste i narativ o umjetnicima i pedagozima koji ulaze u registar značajnih ličnosti istorije jugoslovenskog i postjugoslovenskog pozorišta i umjetničkog obrazovanja u dramskim umjetnostima, poput Ognjenke Milićević (1927-2008) profesorke glume na beogradskom FDU i mnogih drugih značajnih ličnosti.
Knjiga je uz sve navedeno i primjer interdisciplinarnosti i suodnosa književnosti i teatra, u kome se posebno izdvaja veza dramskog stvaralaštva Varje Đukić sa djelima Danila Kiša i Marine Cvetajeve.
Dnevnik sjećanja
Knjiga je i dnevnik sjećanja, zajedničkog sjećanja autorke i urednika knjige, dnevnik sjećanja koji prati Varjinu radnu i životnu biografiju, njen odnos prema profesiji i odnos prema društvenoj i svakoj drugoj stvarnosti. Tako dnevnik sjećanja postaje i leksikon u kome pronalazimo galeriju ličnosti, umjetničkih projekata i institucija, i svi oni zajedno ulaze u osobeni okvir definicija, pa se tako ova knjiga čita i kao kulturna istorija, i kao kulturna geografija prostora koji konstantno doživljava složenu društvenu transformaciju.
Knjiga se čita i kao monografija i kao dokumentarni roman, ali i kao teorija umjetnika
Prevođenje sjećanja u memoriju, potvrđuje se i ovom knjigom, važan je čin kulture, polazeći od stanovišta da je pamćenje ili memorija sposobnost da se pitamo i tumačimo, i da saznamo. U dijalogu Varje Đukić i Aleksandra Milosavljevića, kao jedan od razloga zašto to rade (pitaju i tumače), saznajemo da je jedan od razloga isporuka epohe koja kreira sistem vrijednosti, a to jesu bile osamdesete u Jugoslaviji, koje su Varji donijele i prvi profesionalni angažman na filmu, veliku ulogu u kultnom filmu Gorana Markovića Variola vera. Knjiga o sretnim osamdesetim, i nesretnim devedesetim takođe, da se poslužim dijelom naslova knjige Snježane Banović Kronika sretnih trenutaka – odlomci iz ludih osamdesetih (Zagreb, 2023).
U tako postavljenom okviru čitanja knjige sadrži se odgovor na njen značaj, sa jedne strane privilegija da čitamo autopoetički tekst koji je posebno dragocjen za spoznaju umjetnosti glume ili tajne umjetnosti glumca, da citiramo naslov čuvene studije Euđenia Barbe i Nikole Savarezea (Rečnik pozorišne antrolopogije: Tajna umetnost glumca, Beograd, 1996). Prevedimo autopetiku stvaraoca u termin teorija umjetnika, kako smo istakli da knjigu i tako možemo definisati.
Umjetnička praksa
Miško Šuvaković teorijom umjetnika naziva specifičnu teoriju umjetnosti koju misle, govore, pišu ili medijski izvode umjetnici, i ističe da ona nastaje unutar same umetničke prakse i bliska je interesima, intencijama, konceptima, značenjima i vrednostima proizvodnje umetnosti u svetu umetnosti. Upravo tako, knjiga predstavlja umjetničku praksu Varje Đukić u polju pozorišta, filma, televizije, umjetničke i kulturne produkcije,posebno izdavaštva.
Privilegija da čitamo autopoetički tekst koji je posebno dragocjen za spoznaju umjetnosti glume
Knjiga San na javi: o teatru s ovog kraja svijeta nije prva knjiga ili teorija umjetnika, teorija Varje Đukić. Knjigu čitamo nakon prethodnih knjiga koje nastaju u potrebi da se napiše unutrašnja strana uloge, kao u knjizi eseja In patria (2014) ili u knjizi Pozorišni geto (2000), u kojoj autorka objašnjava da esej nastaje kao konačna pisana forma dugog perioda u kojem je trajala „inkubacija“ predstave Tebi iz jučerašnje,nastaje kao sliv od rukavica: raznorodnih, naizgled suprotstavljenih i dalekih elemenata biografsko-poetskog pjesnikinje Marijne Cvetajeve i sopstvenog asocijativnog i faktografskog kojim sam oblikovala njen karakter na sceni. I zaključuje da ovaj zapis treba da govori o tome kako vrsta glumačke strasti, gotovo opsjednutosti, izražena igrom svjedoči reminiscentno, ali i neponivljivo trenutno.
Put ka velikoj knjizi
Važno je istaći pomenute knjige, jer one otvaraju put ovoj velikoj, one su „male teorije“ koje ulaze u ovu „veliku teoriju“, koja sabira umjetničku karijeru Varje Đukić koja traje preko 40 godina i koja uz umjetnost glume dokumentuje djelovanje determinisano terminom reflective cultural practitioner, kako ga Milena Dragićević-Šešić koristi u autorskom tekstu kao dijelu ove knjige i prevodi ga kao misleći kulturni radnik, da bi objasnila djelovanje Varje Đukić u njenom složenom spektru medijacijskih praksi u polju književnosti i izdavaštva koji nastaju pod okriljem knjižare Karver.
Na kraju, vrlo precizno kroz činove knjige imenovani su svi ključni elementi na kojima počiva dramsko stvaralaštvo i unutar njega umjetnost glume.
Završni 13. čin nosi naslov Neprekidno otvorena knjiga… Otvorena i za arhiv u digitalnom prostoru koji sadrži obimnu dokumentaciju tekstova, koji prate umjetničku i profesionalnu karijeru Varje Đukić od 1982. godine, kao i za nove tekstove (nove uloge i nove knjige) „…koje peglam bukvalno, a zajedno su epohe vremena i koncepti teatra u njima, a zajedno je samo vrijeme – prostor i duh iz zauvijek živih“, kako sasvim pri koncu Dijaloga zapisuje Varja.
