Od ostataka iz rimskog perioda na tlu Crne Gore od posebnog značaja je arheološki lokalitet Rimski mozaici u Risnu.
Taj lokalitet na kome su otkriveni ostaci veće rimske stambene zgrade sa mozaicima, nalazi se u samom Risnu, udaljen oko 200 metara od obale.
U njegovom kompleksu najpoznatija je vila sa podnim mozaicima iz 2. vijeka nove ere.
Ova vila je „villa urbana“ što znači da pripada tipu gradskih vila. Izdvaja se po ljepoti, naročito podnih mozaika, a važi za reprezentativni primjer rimskog provincijskog graditeljskog stvaralaštva na ovom dijelu Jadrana. Kao vrijedan spomenik kulture ovaj arheološki lokalitet zaštićeno je kulturno dobro od 1949. godine.
Prva iskopavanja na lokalitetu obavljena su 1930. godine kada je otkriven istočni dio vile sa jednom većom prostorijom na čiji se zapadni zid naslanjao niz od pet manjih prostorija od kojih su četiri bogato ukrašene mozaicima.
Istraživanja su nastavljena tek 1956. godine koja su zajedno sa konzervatorsko-restauratorskim radovima trajala bezmalo punu deceniju. Tada je otkriven preostali sačuvani dio građevine što je omogućilo da se gotovo u cjelosti sagleda njena osnova i karakter. Pokazalo se da ostaci, bez sumnje, pripadaju većoj reprezentativnoj rimskoj stambenoj zgradi podignutoj u samom gradu Risnu u periodu njegovog punog procvata.
Risanski mozaici kao kompleks imaju 790 m2. Vila je pravougaona i ima simetrično raspoređene prostorije. Centralni prostor je, takođe, pravougaon i odvojen hodnikom oko kojeg su, takođe pravougaone, povezane prostorije (ulazak iz jedne u drugu).
Otkriveni kompleks vile ima pravougaonu osnovu u čijem se centru nalazi kvadratni prostor koji je po svemu sudeći predstavljao zatvoreno unutrašnje dvorište - atrijum. Oko atrijuma se, odvojene relativno uzanim hodnikom, nižu prostorije različitih dimenzija i različitih namjena.
Veći broj ovih prostorija bio je ukrašen mozaicima od kojih su do danas sačuvani samo u pet prostorija, u četiri sa istočne strane kompleksa i u jednoj sa zapadne, neposredno pored ulaza.
Čitava građevina je bila zidana od tankog, pritesanog lokalnog kamena vezanog krečnim malterom. Unutrašnje strane zidova, a vjerovatno i spoljašnje, bile su omalterisane. Na osnovu fragmenata maltera, sa tragovima slikane dekoracije, sačuvanih na istočnom zidu velike dvorane, može se pretpostaviti da su i ostali zidovi ove prostorije bili na sličan način ukrašeni.
Islikana dekoracija je izvedena linearnim ornamentima u bijeloj boji na crvenoj osnovi maltera. Čini se vjerovatnim da su i zidovi ostalih prostorija bili bogato ukrašeni islikanim ornamentima, što je zajedno sa mozaičkim podovima doprinosilo neobično raskošnom izgledu vile.
Svi podni mozaici sačuvani u prostorijama vile u Risnu izvedeni su od kockica različito obojenog kamena (opus tessellatum) i svi imaju bijelu osnovu u koju su ukomponovani različiti motivi i ornamenti. Većinu prostorija krase mozaici čiji su osnovni motivi i ornamenti izvedeni od kockica crnog i sivog kamena. Čitava dekoracija je svedena na upotrebu stilizovanih geometrijskih i biljnih ornamenata.
Jedini mozaik koji izlazi iz ove, čini se, ustaljene i rado korišćene šeme, ukrašava pod prostorije koja se nalazi na sjeveroistočnom uglu građevine. Pored upotrebe kockica kamena u više boja, ovaj mozaik u centralnom polju ima figuralnu predstavu boga sna - Hipnosa.
U medaljonu u sredini, oivičenom crnim teselama, prikazan je rimski bog sna Hipnos. Predstavljen je kao polunagi mladić u poluležećem stavu sa prekrštenim nogama. Iza oba ramena se vide sklopljena krila. Kult Hipnosa je potekao iz grčke mitologije i predstavljan je kao lijepi mladić koji grančicom potopljenom u rijeku zaborava dodiruje oči umornih ljudi i uspavljuje ih.
Očito je da su podni mozaici ove zasigurno rimske vile urbane nastali, po svemu sudeći, krajem II ili početkom III vijeka nove ere i uspješno opstaju sve do danas. Ostaci vile i mozaici su na adekvatan način zaštićeni i prezentirani.
