Nakon nešto više od godinu kada je Eparhija budimljansko-nikšićka SPC počela izgradnju nove crkve na ostacima starije u okviru arheološkog lokaliteta Samograd, u opštini Bijelo Polje, Uprava za zaštitu kulturnih dobara početkom ove godine donijela je rješenje o zaštiti ovog manastirskog kompleksa kao kulturnog dobra od nacionalnog značaja.
Status „kulturno dobro“ dolazi nakon što je Uprava prije godinu proglasila prethodnu zaštitu, odnosno period tokom kojeg je utvrđivala vrijednosti ovog lokaliteta, njegovo stanje i mjere zaštite. Na odluku Uprave, začudo, nije imala primjedbe Eparhija budimljansko-nikšićka, ali ni Vlada, budući da se katastarske parcele u Samogradu vode na ova dva subjekta, te se nijesu pojavili na usmenoj raspravi koja je, shodno zakonu, bila oglašena nedugo po donošenju elaborata o valorizaciji.
RIJETKOST
Podsjetimo, Eparhija budimljansko-nikšićka na tom ranohrišćanskom lokalitetu, koji je u posljednjih deset godina u tri navrata arheološki istraživan, tokom 2023. počela je izgradnju nove crkve i to na konzerviranim ostacima viševjekovne bogomolje. U to se uvjerila ekipa Pobjede u decembru 2023. godine, prilikom posjete ovom manastirskom kompleksu u dolini Lima, koji je po svom položaju bio strateški važan punkt u antičkom periodu i srednjem vijeku.
Ekipa Pobjede zatekla je izlivenu betonsku podnu ploču među zidovima ostataka ranohrišćanske crkve, koji su konzervirani tokom arheoloških istraživanja. I ne samo da je bila izlivena betonska ploča, nego su radnici na više mjesta raskopali kameni zid kako bi napravili prostor za armaturu koja bi im poslužila za vertikalne stubove.
Pored crkve bila je istovarena veća količina kamena za zidanje, a u sredini manastirskog kompleksa, preko puta ranije izgrađene drvene crkve, posložena veća količina građevinskog materijala, kojom su dominirale armaturne mreže. U nastavku ranije konzerviranog bedema, ozidan je novi kameni zid po ivici manastirskog kompleksa koji će istovremeno da posluži i kao zapadna strana konaka. Taj konak, kako je Pobjeda saznala na licu mjesta, planirali su da zidaju na ostacima ranohrišćanskog objekta.
U momentu kada su stručnjaci Uprave, krajem prošle godine, ponovo posjetili ovaj lokalitet, zatekli su i još neke nove radove unutar ostataka crkve. Upoređujući fotografije Pobjede iz decembra 2023. godine i fotografije iz elaborata Uprave za zaštitu kulturnih dobara, koje su nastale krajem 2024, jasno je da su, kako je to obrazloženo u elaboratu, u unutrašnjosti crkve formirani i „bočni banci od kamena i betona“.
- Na osnovu dokumentacije Uprave za zaštitu kulturnih dobara i terenskog uvida u lokalitet, utvrđeno je da dobro i pored do sada izvedenih intervencija posjeduje autentičnosti i integritet, a u okviru istog prepoznati su arheološki, arhitektonski i istorijski značaj. Arheološki lokalitet pretrpio je izvjesna oštećenja u prethodnom periodu, ali su njegovi glavni elementi – spoljna i unutrašnja bazilika i ostaci bedema u najvećoj mjeri očuvani u svojoj izvornoj formi, pa se može zaključiti da je dobro u velikoj mjeri zadržalo svoju autentičnost. Lokalitet je sačuvao i značajne elemente po kojima je prepoznatljiv i koji mogu služiti za dalja arheološka i naučna istraživanja, te stoga ispunjava kriterijum stepen očuvanosti – navodi se u elaboratu o valorizaciji Arheološkog lokaliteta Samograd.
Prema zaključcima stručnih lica Uprave, budući da su tragovi ranog hrišćanstva rijetko zastupljeni u Crnoj Gori, posebno u njenom sjevernom dijelu, te da je lokalitet po značaju sličan ranohrišćanskim strukturama u okviru lokaliteta Duklja, Martinića gradina i Zlatica, može se zaključiti da ovaj lokalitet posjeduje jedinstvenost i rijetkost u okviru svoje vrste.
- S obzirom na to da su rezultati zaštitnih arheoloških istraživanja uputili na kontinuitet korišćenja ovog prostora od praistorije do poznog srednjeg vijeka, dobro posjeduje arheološki značaj, antropološki i istorijski značaj i ispunjava kriterijum starost dobra – navodi se u elaboratu Uprave.
UTVRĐENJE
Arheološki lokalitet Samograd se nalazi između dubokih usjeka koje su udubile rječice Brzava sa jugoistočne strane i Selina sa sjeveroistočne strane. Na kupastom proplanku, dijelom prekivenom gustom šumom, izdiže se ovo skoro prirodno utvrđenje. U pitanju je prostor od oko pola hektara, oivičen sa sedam velikih i visokih gromada stijena. Prostor unutar stijena zatvoren je bedemima čije su osipine i danas vidljive.
Predstavlja jedinstveni prostor okružen sa sedam stijena visokih do 80 metara koje formiraju skoro pravilan krug. Unutrašnjost utvrđenja podijeljena je na dvije ravni sa visinskom razlikom od oko 10 metara. Gornji predstavlja plato od približno 50 x 50 metara, dok je donji plato dimenzija 70 x 30 metara. Detaljnim rekognosciranjem oba platoa uočeni su tragovi bedema na svim međuprostorima između pojedinih stijena, kao i konture više građevina unutar utvrđenja koje su vjerovatno istovremene i u funkcionalnoj vezi s njim. Sa spoljne strane, jugozapadno od utvrđenja, nalaze se ostaci veće crkve oko koje se nalazi groblje.
U I fazi istraživanja na ulazu utvrđenja Samograd, kako se navodi u elaboratu UZKD, arheološkim iskopavanjima otkrivena je ranohrišćanska bazilika iz perioda oko 390 godine nove ere. Ovo otkriće rezultat je četrdesetodnevnog istraživanja JU „Polimski muzej – Berane“, koje predstavlja nastavak istraživanja iz 1988. godine, prema kojima se znalo da na tom području postoje ostaci ranohrišćanskog svetilišta. U pitanju je ranohrišćanska bazilika sa dva broda. Centralni dio crkve, tj. glavni brod, dimenzija je 17 x 8 metara, koji na istočnoj strani ima apsidu sa sintronosom, to jest sjedištem episkopa ili arhiepiskopa. Južni brod je širine četiri metra i bio je podijeljen na tri prostorije. U srednjoj je otkrivena memorijalna grobnica ktitora crkve ili obnovitelja.
U II fazi arheoloških istraživanja koja su realizovana 2017. godine obuhvaćen je prostor unutrašnje bazilike koja se nalazi na istočnoj strani utvrđenja, na prelazu iz donjeg dijela utvrđenja ka akropoli. Na ovom prostoru, između dvije prirodne stijene, otkriveni su ostaci bazilike na kojoj se jasno izdvajaju dvije građevinske faze. Prvobitno je podignuta jednobrodna bazilika sa apsidom na istočnoj i sa troje vrata na zapadnoj strani naosa. Još jedna vrata su se nalazila na južnom zidu i vodila su u uzan prostor između bedema, bazilike i stijene koja se nalazi na južnoj strani bazilike.
U drugoj građevinskoj fazi uz zapadnu fasadu prizidan je narteks dimenzija 10 x 5 metara. U ovoj obnovi u naosu su prizidane klupe duž zapadnog, južnog i sjevernog zida dok je u apsidi podignut sintronos. U jugozapadnom uglu narteksa podignuta je nadzemna grobnica, istovjetna onoj otkrivenoj na „bazilici extra muros“.
- Na osnovu nađenog pribora za krštenje i obrednih posuda, sa sigurnošću možemo reći da su obje bazilike podignute i obnovljene u gotovo istom periodu – navodi se u elaboratu.
KAMEN-GRAD
U III fazi istraživanja istražen je prostor od 120 m² unutar antičkog utvrđenja i to u dijelu uz zapadni bedem sa unutrašnje strane. Pronađeni su arhitektonski ostaci dva objekta koji su izrađivani u različitim periodima. Stariji objekat je dimenzija 15 x 7 m. Izrađen je od kamenih blokova, klesanih sa jedne strane, slaganih u pravilne redove i vezani krečnim malterom. Drugi, mlađi objekat predstavlja ostatke zida koji je rađen u tehnici „suhozida“. Obrađeni blokovi, sa jedne strane, slagani su u pravilne redove i spajani su zemljom, tj. blatom. Ovaj objekat je dimenzija 4 x 4 m i praktično se nalazi u okvirima starijeg objekta. Pored arhitektonskih ostataka oba objekta nađeno je dosta fragmenata keramike, bronzanih i gvozdenih predmeta koji datiraju od IV do VI vijeka nove ere.
Duhovni život na ovom mjestu, kako se ističe u elaboratu, počeo je da se razvija u periodu IV vijeka, a sa određenim prekidima trajao je do sredine XV vijeka, kada su ga srušile Osmanlije. Samograd je bio duhovni, kulturni i ekonomski centar ovog kraja, a zbog svoje specifične strukture nazivan je još i sedmokliki grad ili kamen-grad.
POTREBNO UKLONITI SVE NELEGALNE GRAĐEVINSKE INTERVENCIJE
U cilju unapređenja stanja kulturnog dobra Arheološki lokalitet Samograd, u elaboratu Uprave za zaštitu kulturnih dobara navodi se da je potrebno, uz konzervatorski nadzor, uklanjanje svih intervencija koje su za posljedicu imale umanjenje kulturnih vrijednosti i integriteta dobra: postavljene armature za vertikalne serklaže na zidovima unutrašnje crkve i uklanjanje betonske ploče formirane unutar bazilike.
- U komunikaciji sa dosadašnjim nosiocem istraživanja, napraviti plan daljih arheoloških istraživanja u cilju otkrivanja svih kulturnih slojeva. Izraditi konzervatorski projekat sanacije svih labilnih partija, otkrivenih tokom arheoloških istraživanja. Sprovesti konzervatorske mjere po izrađenom konzervatorskom projektu i prezentovati arheološki lokalitet – navodi se u elaboratu Uprave, uz napomenu da je sve aktivnosti kojima se zadire u integritet kulturnog dobra potrebno sprovesti u skladu sa konzervatorskim uslovima izdatim od strane Uprave za zaštitu kulturnih dobara.
