Prvi uslov za tumačenje istorijskih događaja jeste poznavanje činjenica o njima, i to onih činjenica koje ukazuju na njihov karakter i značenje. Tek nakon toga, rasprave na istorijske teme imaju smisla, bez obzira kakve će zaključke suprotstavljene strane izvoditi na osnovu činjenica. Posebno je poznavanje činjenica važno kada se raspravlja o tzv. kontroverznim temama iz istorije Crne Gore, gdje kontroverze uglavnom stvaraju tumačenja, a ne činjenice. Tvorcima istorijskih kontroverzi činjenice nijesu od važnosti, već svrha koju bi ovakvim ili onakvim tumačenjem trebalo postići. Naravno, svrha istorijskih kontroverzi uvijek ima veze sa nekim političkim zadatkom ili nacionalizmom.
Jedna od živih istorijskih kontroverzi iz istorije Crne Gore jeste i stradanje Crnogoraca u vrijeme sukoba Jugoslavije sa Staljinom (1948-1953). Ova se istorijska problematika kolokvijalno naziva Crnogorska 48. ili sukob sa IB-eom, i ušla je u naš javni život kao kontroverza krajem osamdesetih godina XX vijeka. A kontroverznom su je, naravno, učinili, bivši stradalnici, tj. oni koji su bili uhapšeni i zatočeni zbog optužbe da su se u sukobu Tito-Staljin opredijelili za Staljina. Oni su svjedočili o lažnim optužbama, podmetanjima, policijskoj torturi…, čega je nesumnjivo bilo, i što ni u istoriografskim radovima nije osporavano. Ali problem je nastao kada se opredjeljivanje za drugu zemlju, u vrijeme kada se ona sukobljava sa vašom, počeo tretirati kao iskaz najuzvišenijeg partiotizma, a protivljenje Titu – borbom protiv tiranije. Tako se u interpretaciji pojedinih stradalnika iz 1948. godine, njihov politički profil gradi na patriotizmu i težnji za slobodom.
Da bi se u potpunosti razumjela politička manipulacija crnogorskom ‘48. važno je ukazati na neke činjenice. Marta 1948. iz Moskve je upućeno pismo jugoslovenskom lideru J. B. Titu i članovima rukovodstva Komunističke partije, u kojem optužuju jugoslovensko rukovodstvo za neprijateljsku politiku prema Sovjetskom Savezu i odstupanje od komunizma i socijalizma. Takva optužba, kada dolazi od Staljina, značila je smrtnu kaznu za optuženog, i to ne u figurativnom smislu, kao i namjeru pretvaranja Jugoslavije u sovjetsku koloniju. Tito je odbio sve optužbe i poručio Moskvi da je spreman da brani svoju nezavisnost od sovjetske hegemonije. Tako je počeo sovjetsko-jugoslovenski sukob, odnosno sukob Tito-Staljin.
Ubrzo je sovjetska strana organizovala zasijedanje rukovodstava komunističkih partija, koje su bile članice organizacije pod nazivom Informbiro ili Kominform (Komunistički informacioni biro). Na zasijedanju Informbiroa u Bukureštu donijeta je Rezolucija Informbiroa komunističkih partija o stanju u KPJ, kojom se obaranje jugoslovenskog rukovodstva na čelu sa Titom proklamuje kao njihov konačni cilj. Za ostvarivanje ovog cilja planirana je i opcija sovjetske vojne intervencije na Jugoslaviju, koja je sve do kraja 1950. godine bila pitanje dana.
Većina partijskog članstva podržala je jugoslovensko rukovodstvo na čelu sa J. B. Titom, dok je jedan dio iskazao podršku Sovjetskom Savezu i Staljinu. Bilo je i onih koji su prema ovom sukobu iskazivali uravnotežen ili neutralan stav, što se u tadašnjim okolnostima tumačilo isto kao i podrška Staljinu. Uslijedila su masovna hapšenja, koja su smatrana i jednom od preventivnih mjera u slučaju sovjetske vojne intervencije. Od 1948. do 1953. uhapšeno je nešto više od 50.000 ljudi, kako članova KPJ, tako i nepartijaca. Od tog broja, procentualno najviše uhapšenih bilo je u Crnoj Gori, nešto više od pet hiljada. Formirano je i nekoliko logora za uhapšenike, od kojih je bio najveći onaj na jadranskom ostrvu Goli otok, nedaleko od Raba. Kroz ovaj logor prošlo je oko 16.000 ljudi.
Od 5.007 osumnjičenih i uhapšenih građana Crne Gore zbog podrške Rezoluciji IB-a, njih 2.722 bili su članovi KPJ, a među njima su bili i najviši partijski rukovodioci, mnogi članovi Vlade i više od dvije stotine pripadnika organa bezbjednosti. Masovnost opredjeljivanja za Rezoluciju IB-a u Crnoj Gori, u istoriografiji je objašnjavana karijerističkim ambicijama, nedovoljnim teorijskim znanjem, sklonošću prema dogmatizmu i, posebno, tradicionalnom naklonošću Crnogoraca prema Rusiji.
Pored onih koji su neposredno ili posredno podržali Rezoluciju IB-a, u Crnoj Gori je bio veliki broj uhapšenih čija krivica nije neposredno dokazana ili je uistinu i nije bilo. Mnogo je slučajeva podmetanja i lažnog optuživanja, koje je bilo motivisano ličnom mržnjom i zavišću, ali i željom da se pred partijom pokaže pravovjernost i odanost. Krivica je utvrđivana i na osnovu izgovorenih riječi na partijskom ili nekom drugom sastanku, a često i na javnom mjestu. I to na osnovu tumačenja onoga što je rečeno. Ako prilikom razgovora o nekom sportskom takmičenju kažete da uvijek pobijedi onaj koji je jači ili veći, to se odmah prevede kao aluzija na odnos između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza. I nema te vještine kojom možete ubijediti isljednika da baš taj odnos nijeste imali u vidu. Bilo je slučajeva da se i odbijanje uključivanja u Seljačku radnu zadrugu tumači kao iskaz podrške IB-u. Kako je izjavio jedan savremenik tih događaja, ,,bilo je to vrijeme kada je jedan čovjek mogao upropastiti sto ljudi, ali sto ljudi nije moglo spasiti jednoga“.
Istoriografija nije utvrdila (niti će to ikada biti utvrđeno) koliko je uhapšenih građana Crne Gore uhapšeno s razlogom, a koliko je otišlo na Goli otok bez ikakve krivice. Kada slušate one koji su bili uhapšeni, stičete utisak da su svi nevini, iako nijedan u svojim svjedočenjima nikada nije izrekao kritički stav prema Staljinu. Naprotiv. Iz njihovih riječi lako se čita ona boljševička parola: ,,Staljinista sam, tim se dičim“, iako svi znaju za zločinačku i monstruoznu prirodu Staljinovog režima.
Ne povodeći se za kasnijim izjavama uhapšenih, već čitajući dokumentaciju o njihovom isljeđivanju i optužbama, nema sumnje da su mnogi od njih uhapšeni s razlogom. Naravno, bilo je mnogo i onih čija je krivica iskonstruisana, i koji su nevini završili na Golom otoku. Prema tome, na Goli otok su mnogi Crnogorci stigli potpuno zasluženo, a mnogi nezasluženo i bezrazložno. Oni koji su se direktno opredijelili za Staljina i Sovjetski Savez nesumnjivo su, posebno kao pripadnici KPJ i državnog aparata, počinili akt izdaje. Njihova kasnija pravdanja da su to učinili zbog toga što su dosljedni u odanosti, obična je crnogorska laž. Bilo je i onih koji su se opredijelili za Staljina iz zablude, koja uvijek dobija silinu kada pred njom stoji čovjek sa malo godina i sklonosti ka dogmatizmu. No, ono što je zajedničko onima koji su opravdano dopali logora i onima koji su bili zatočeni bez krivice, jeste da su doživjeli surovu i nečovječnu zatvorsku torturu, koja odražava pravu prirodu staljinizma.
