Takođe, u rekonstruisanoj Kući Rista Ratkovića se organizuju kulturni programi, a Centar za kulturu, van utemeljenih manifestacija, upotpunjuje kulturni život Bijelog Polja organizovanjem okruglih stolova, simpozijuma, promocija knjiga, izložbi slika I raznih drugih kulturnih događaja.
U okviru Centra za kulturu radi Narodna biblioteka, Zavičajni muzej, Internet centar, Bjelopoljsko pozorište, Infobus i Bioskop. Treba napomenuti da je Infobus jedina pokretna biblioteka na teritoriji Crne Gore, koja obilazi okolinu Bijelog Polja i ima 900 članova. U Bijelom Polju radi Književni klub Miodrag Bulatović, a više od 30 godina izlazi časopis za književnost i kulturu "Odzivi".
Crkva sv. Jovana, Zaton, nastala u IX – XI vijeku.Crkva sv. Petra, izgrađena krajem XII vijeka, krajem XVII vijeka pretvorena u džamiju, današnji izgled iz šezdesetih godina XX vijeka.
Bogorodičina crkva – Voljavac, Bistrica, nastala u XII – XIII vijeku.
Selo Podvrh, crkva sv. Nikole iz 1606. godine, sačuvan živopis iz 1613. godine.
Crkva sv. Nikole; Nikoljac
Manastir Nikoljac sa crkvom sv. Nikole izgrađen sredinom XVI vijeka, sačuvan živopis iz sedamdesetih godina istog vijeka.
Ljetopisci bilježe da se ovdje oko crkve prostirala „cvjetna livada i zeleno brežje, a pored nje bistra i zdrava voda. Mjesto lijepo i pitomo, prostrana i široka ravan, kao stvorena da ljudi dođu, da se sastanu kad su vjerske i druge svečanosti, narodni skupovi, vašari i pazari. A odatle vode putevi na sve strane, kud čovjek poželi. Kasnije se tu i trgovalo, pa mu po tome, i po hramu Sv. Nikole dadoše ime Nikolj – Pazar. Svraćali su u njega mnogi karavani, da se odmore, predahnu, prodaju ili trampe robu.“ Ne zna se sa sigurnošću kada je nastala crkva posvećena svetom Nikoli u Nikoljcu. Smatra se da je kao zadužbina kralja Milutina osnovana krajem 13. ili početkom 14. vijeka. Istraživanja su pokazala više građevinskih faza, a na osnovu kovanog novca pronađenog unutar zidina grobnice, pretpostavlja se da temelji crkve datiraju iz perioda 1370-1390. godine. Po dolasku Turaka crkva svetog apostola Petra biva pretvorena u džamiju, a njenu ulogu duhovnog i prosvetiteljskog središta ovog kraja preuzima crkva Svetog Nikole.
Crkva svetog Nikole je trobrodna bazilika sa osmostranim kubetom, sa tri prozora, polukružnom apsidom sa naglašenim srednjim brodom i kupolom. Svi brodovi imaju posebne krovove. Unutrašnjost crkve, ukrašena fresko slikarstvom druge polovine 16. vijeka, očuvala se gotovo u potpunosti. Po narodnom predanju crkva je tri puta zarastala u korov, ostajala bez krova i tada je stradao živopis u bočnim lađama. Jedna od najinteresantnijih fresaka jedinstvena u pravoslavnom zidnom slikarstvu nalazi se na zapadnom zidu sa unutrašnje strane i prikazuje zagrobni život prema narodnom vjerovanju. U gornjem dijelu trodjelne kompozicije nalazi se mitsko biće kentaur, koje strijelama gađa ubicu privezanog za stub. U srednjem dijelu su prikazani podmitljivi sudija, kamatnik, klevetnik, gatara, bludnica i bludnik, a u donjem dijelu su predstavljeni vodeničar i krčmarica. Bogato izrezbareni ikonostas djelo je Maksima Tujkovića iz 1723. godine, a u crkvi se čuva i preko 30 vrijednih ikona na drvetu, od kojih su neke bile izlagane na velikim međunarodnim izložbama u Parizu i Moskvi. Među njima se nalaze djela slavnih majstora Kozme i Radula, kao i zaostavština popa Simeona, Aleksija i Lazara iz čuvene bjelopoljske svešteničke i ikonopisačke porodice Lazović.
Tokom 16. i 17. vijeka u manastiru Nikoljac radila je poznata prepisivačka škola, čiji monasi su za sobom ostavili bogatu biblioteku. U njoj se čuvaju i vrijedni spisi iz ostalih manastira opustošenih za vrijeme turske vladavine (Zastup, Ravna Rijeka, Vranštica, Crkva Svetog apostola Petra). Danas je crkvena biblioteka čuvena po 86 rukopisa i više od 80 štampanih knjiga. Rukopisi, od kojih je najpoznatije Četvorojevanđelje sa kraja 13. vijeka pisano na pergamentu, datiraju od kraja 13. do 19. vijeka. Među štampanim knjigama je i petnaestak iz naše najstarije štamparije Božidara i Vićenca Vukovića. Oko crkve se u 15. vijeku razvio trg, mjesto na kom se u srednjem vijeku obavljala kupovina i prodaja, iz kojeg se kasnije razvilo čitavo naselje Nikoljac. Prvi pomen Nikolj- pazara nalazi se u knjizi prihoda i zaduženja dubrovačkog trgovca Živana Pripčinovića iz 1456 – 1458. godine. Spominje se u dubrovačkim spisima i nekoliko godina kasnije vezano za trgovinu „ljudskom robom“, koja je ponovo zaživjela nakon dolaska Turaka. Uspostavljanje turske vlasti dovelo je do oživljavanja trgovine i razvoja Nikolj-Pazara. Prema popisu iz 1477. godine naselje Nikolj- crkva imalo je 51 hrišćansko domaćinstvo, od kojih 15 neoženjenih muškaraca i 3 udovice.
CRKVA SVETOG NIKOLE PODVRH
Crkva svetog Nikole nalazi se na kraju sela Podvrh, na oko 25 km od Bijelog Polja. Podignuta je početkom 17. vijeka na zaravnjenom platou između lijeve obale rijeke Bistrice i stjenovitih padinama Đalovića klisure. Po svom spoljašnjem izgledu crkva Svetog Nikole gotovo se ne razlikuje od seoske kuće. Naos crkve je u obliku sažetog upisanog krsta sa slijepim kubetom, bez tambura, koje počiva na pilastrima. Zidana je od lomljenog kamena sa omalterisanim spoljašnjim površinama i ima dvovodni krov od klisa. Krovna konstrukcija je ispuštena preko zapadne fasade i ispred nje formira trijem sa šest drvenih stubova. Otvoreni trijem ima neobično uzdignut drveni pod, lijevo i desno od uske prilazne staze, popločane kamenom. Trijem je ograđen drvenom ogradom.
Crkvu je oslikao 1613. godine najbolji freskoslikar i ikonopisac tog vremena Pop Strahinja iz Budimlja, dok su ikone djelo takođe poznatog ikonopisaca iz 17. vijeka – Kozme. Upravo duborezni pozlaćeni ikonostas predstavlja posebnu vrijednost Crkve sv. Nikole, a kuriozitet je da je predstavljeno na velikoj izložbi „Umjetnost na tlu Jugoslavije od praistorije do danas“ u Parizu 1971. godine i dobilo je prvu nagradu.
Zanimljiv je podatak da je u Crkvi svetog Nikole u septembru 1960. godine otkriveno Divoševo jevanđelje, nastalo oko 1330. godine, a pisano je za bosanskog plemića Divoša Tihoradića. Pisano na pergamentu, sa ilustracijama izuzetne ljepote, ovo jevanđelje predstavlja jedan od najznačajnijih rukopisnih spomenika tog vremena.
Neka vas ne zavara skromni izgled crkve Svetog Nikole u Podvrhu. Iako veličinom i oblikom podsjeća na čobansku kolibu, nalazite se pred jednim od najznačajnijih srednjevjekovnih manastira u limskoj dolini, sazidanom 1606. godine. Pretpostavlja se da je na ovom mjestu i ranije postojao manastir koji je tom prilikom obnovljen. O tome svjedoče pronađeni kameni ostaci, kao i činjenica da se za vrijeme turske vladavine nijesu smjeli graditi novi pravoslavni hramovi, nego samo obnavljati stari. Podignut na skrovitom mjestu, podalje od sela, iznad ulaska u Đalovića klisuru, put do manastira zalazi duboko u planinu i završava se usjekom na oko 770 metara nadmorske visine. Visoki dvoslivni krov od klisa, polukružno izveden, krije kupolu čiji se oblik i ljepota mogu sagledati samo iznutra. Sazidana od kamena, na četiri vode, sa drvenim tremom, daje prije utisak seoske kuće nego svetilišta. Tek kad priđete samom ulazu, lik Gospoda Isusa Hrista, oslikan iznad samih vrata, otkriva da je riječ o crkvi koja u svojoj unutrašnjosti krije živopis neizmjerne ljepote. Crkva je oslikana 1613 – 1614. godine. Živopisao ju je najbolji freskoslikar i ikonopisac tog vremena, glasoviti zograf Pop Strahinja iz Budimlja. Freske iz Podvrha spadaju u Strahinjina zrelija djela i predstavljaju jedan od njegovih najbolje očuvanih radova. Od živopisanja crkve do izrade duboreznog pozlaćenog ikonostasa prošlo je gotovo više od pola vijeka.
Tvorcu i glavnom majstoru ikonostasa u Podvrhu, Jovanu zvanom Kozma bio je to poslednji rad na kome mu je pomagao njegov učenik Radule. Iako skromnih dimenzija, 2.30 metara sa 4.40 metara, ovaj ikonostas zrači monumentalnošću i predstavlja jednu od najljepših cjelina postvizantijske umjetnosti na Balkanu. Ovo remek djelo duboreza predstavljeno je na velikoj izložbi „Umjetnost na tlu Jugoslavije od praistorije do danas“ organizovanoj u Parizu 1971. godine i tom prilikom je u galeriji „Grand Pale“ dobilo prvu nagradu. Još jedan eksponat iz Podvrha zadivio je svijet na pariskoj izložbi. Divoševo jevanđelje, nastalo oko 1330. godine, vjekovima je stajalo sakriveno u manastirskoj riznici. Otkriveno je tek septembra 1960. godine, među rijetkim rukopisnim i štampanim knjigama u manastirskoj skrivnici. Pisano na pergamentu, sa ilustracijama izuzetne ljepote, ovo jevanđelje, rukotvorina grešnog Manojla Grka, predstavlja jedan od najznačajnijih rukopisnih spomenika tog vremena. Pisano za bosanskog plemića Divoša Tihoradića, koji se pominje u poveljama bosanskog vladara Stjepana Kotromanića, danas se čuva u Crkvenom muzeju na Cetinju. U crkvi se čuva i dio moštiju svetog sveštenomučenika Haralampija.
Crkva sv. Petra, Bijelo Polje
Crkva sv. Petra, izgrađena krajem XII vijeka, krajem XVII vijeka pretvorena u džamiju, današnji izgled iz šezdesetih godina XX vijeka.
Ovo mjesto je, kažu, bilo središte iz kog je, prije 800 godina počelo da se širi i razvija naselje, današnje Bijelo Polje. Ovdje je 1196. godine humski knez Miroslav, brat velikog župana Stefana Nemanje, podigao crkvu Svetog Apostola Petra, ostavivši o tome zapis uklesan u kamenu iznad ulaznih vrata:
“U IME OCA I SINA I SVETOGA DUHA JA SIN ZAVIDIN A IMENOM RAB BOŽIJI STJEPAN MIROSLAV KNEZ HUMSKI SAZIDAH OVU CRKVU SVETOG APOSTOLA PETRA.“
Crkva od samog početka postaje kulturni i prosvetiteljski centar u dolini Lima. U njoj se uči čitanje i pisanje, a osniva se i prepisivačka škola za monahe. O njenom značaju najbolje govori podatak da je 1254. godine ovdje prenešena episkopska stolica iz Stona. Vladari iz loze Nemanjića pridavali su joj veliki značaj, postavljajući za njene episkope provjerene prijatelje ili istaknute članove svoje porodice. Uroš Prvi je za episkopa postavio rođenog brata Predislava. Poznato je da su u ovome hramu stolovali: dvojica svetitelja sveti arhiepiskopi Danilo Drugi i sveti Sava Drugi, kao i episkopi Josif, Longin i Maksim. Ktitorska djelatnost se nastavila, kralj Uroš Prvi je sredinom 13. vijeka, na prvobitnu građevinu, jednobrodnu baziliku sa oltarskom apsidom, dozidao dva zvonika sa narteksom. U 14. vijeku kralj Milutin je dozidao kapele na sjevernoj i južnoj strani hrama. Krajem 17. vijeka uz mnogo rušenja i prepravljanja, Turci je pretvaraju u džamiju. Porušena je južna kula zvonika, sjeverni i južni paraklis, a sjeverna kula je nadzidana, dostigavši visinu od 18 metara. Svoju prvobitnu ulogu crkva je povratila 1912. godine, po oslobođenju Bijelog Polja od turske vlasti, a ponovo je osveštana 1923. godine. Obnova crkve započeta je 2010. godine, a predviđeno je da se radovi završe 2016. Za crkvu svetog Petra vezan je i jedan od najvažnijih pokretnih spomenika svjetske kulturne baštine, uvršćen u listu Unesko – Pamćenje svijeta. Miroslavljevo jevanđelje, najstariji je sačuvani ćirilični rukopis na srpskom jeziku.
Knez Miroslav namijenio je ovaj jevanđelistar, bogoslužbenu knjigu u kojoj su tekstovi raspoređeni prema čitanjima u toku crkvene godine, svojoj zadužbini, crkvi Svetog Petra na Limu. Po svojoj ljepoti i vrijednosti ovaj rukopis jedinstven je u istoriji svetske kulture. Ništa slično nije sačuvano ni prije ni posle njega. Većeg formata od ostalih jevanđelistara, svaki inicijal je različit, raskošno oslikan i pozlaćen. Knjiga sadrži 296 minijatura, zastavica i inicijala, crtanih perom, a zatim bojenih crvenom, zelenom, žutom i bijelom bojom i ukrašenih zlatom. Tekst jevanđelja ispisan je crnim perom u dvije kolone na sto osamdeset i jedom listu finog, bijelog pergamenta. Slikarstvo Miroslavljevog jevanđelja objedinjuje vizantijsku tradiciju i romanički stil, vjerovatno pod uticajem prepisivačkih radionica centralne Italije. Nastalo između 1180. i 1191. godine Miroslavljevo jevanđelje imalo je burnu sudbinu. Dugo je čuvano u manastiru Hilandar na Svetoj Gori, sve do 1896. godine, kada je poklonjeno kralju Aleksandru Obrenoviću prilikom njegove posjete Hilandaru. Za vrijeme Prvog svjetskog rata, tokom povlačenja, srpska vojska ga je nosila sa sobom preko Albanije do Krfa, gdje je čuvano u glavnoj državnoj blagajni. Tokom Drugog svjetskog rata, bilo je sakriveno u podu manastira Rača. Danas se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu. Miroslavljevom jevanđelju nedostaje jedan list. Njega je, tokom posjete Hilandaru 1845. godine, oduševljen ljepotom do tada neviđenog rukopisa, isjekao ruski arhimandrit, a kasnije i vladika kijevski Porfirije Uspenski. Taj 166. list Miroslavljevog jevanđelja čuva se u Ruskoj Nacionalnoj biblioteci u Petrogradu.
PA
