Više od dvije i po hiljade godina istorije stalo je u zemljani tumul u selu Balabani, u Zeti, koji je među mještanima poznatiji kao „Kneževića glavica“. Crnogorski i inostrani arheolozi, kako saznaje Pobjeda, zaključili su da je ova praistorijska humka sukcesivno korišćena za sahranjivanje u dugom vremenskom razdoblju, od perioda Halštata (oko 800 godina prije nove ere) do sredine 17. vijeka našeg doba. Iza pokojnika, pored kostiju, ostali su i jako vrijedni predmeti koji su izuzetan prilog istoriji ovog područja i cjelokupnoj istoriji Crne Gore.
Obrasla u draču, košćele, divlje smokve i drugo rastinje, „Kneževića glavica“ je u posljednjih nekoliko decenija lokalnoj djeci služila za igru, sankanje i skrivanje, a među starijim mještanima postojalo je saznanje da je nekada davno korišćena za sahrane. To je sve što je većina i znala o ovom zemljanom tumulu u kojem je, na opšte iznenađenje mještana, bilo sahranjeno čak 230 pokojnika. Samo jedan je bio kremiran, tj. njegove spaljene kosti bile su pohranjene u keramičku urnu.
Danas, nakon arheoloških istraživanja, nema više „Kneževića glavice“, a mještani sa sjetom pominju period u kojem su jedni drugima, u šali, govorili kako treba da kopaju i traže blago, a sada već danima prepričavaju sve ono što su im arheolozi na terenu usmeno prenijeli.
PRVI HORIZONT
Istraživanje „Kneževića glavice“ realizovao je Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore, u saradnji sa Njemačkim arheološkim institutom (DAI) iz Berlina i Centrom za arheologiju Olomouc (Češka Republika). Lokalitet se nalazi na privatnom imanju porodice Knežević, u blizini Stadiona „Trešnjica“, u Zeti. Riječ je o monumentalnoj humci radijusa 32 metra i očuvane visine tri metra, gornji dio kalote (kupolasti vrh zemljane gomile, nap. aut.) zaravnjen je krajem 19. vijeka za strateške i vojne potrebe. Istraživanja su sprovedena u dvije kampanje, prva je bila od 11. septembra do kraja novembra 2023. godine, a druga od 13. marta do 11. jula 2024. U istraživačkom timu bili su rukovodilac mr MileBaković, prof. dr BlagojeGovedarica, dr JaroslavPeška, mr IvanaMedenica, mr MilošPetričević, mr Miloš Živanović i Ivana Živanović.
- Evidentno je da imamo dva horizonta sahranjivanja u praistoriji (prije nove ere), onda slijedi hijatus (period za koji nema arheoloških nalaza, nap. aut.), da bi se sahranjivanje na ovoj lokaciji nastavilo u 8‒9. vijeku naše ere - navodi se u izvještaju tima arheologa, koji je Pobjeda dobila od Centra za konzervaciju i arheologiju.
U izvještaju se ukazuje da su najstariji grobovi skeletno sahranjeni, većinom bez grobnih konstrukcija, dok je nekoliko (pet) imalo konstrukcije od šljunka, koji je polagan na osnovu rake ili stavljan sa strana drvenih sanduka. Halštatski grobovi pripadaju glasinačkoj kulturi, što je potvrđeno brojnim nalazima od bronze, gvožđa i keramike. Skeletni materijal iz ovog perioda je veoma loše očuvan, pa su arheolozi nalazili često samo nekoliko zuba i djelova dugih kostiju.
- Keramički nalazi su dvouhi pehari i plitke zdjele rađeni od loše pečene i slabo prečišćene zemlje. Veći dio je u komadima, uništen naknadnim ukopavanjima, dok se nekoliko primjeraka može rekonstruisati. Artefakti od gvožđa su najčešće koplja, a pored jednog ratnika je bio položen gvozdeni mač u veoma lošem stanju (vjerovatno bez mogućnosti rekonstrukcije) – navodi se u izvještaju.
Najbrojniji su nalazi od bronze: ukrasne igle i kopče (fibule) i razni ukrasi na odjeći (kalotasta bronzana dugmad), razvodnici za trake i spiralni zavijuci. U dva groba su pronađene bronzane narukvice i pektorali (ukrasi za grudi od kružnog bronzanog lima sa listolikim laticama).
- Posebno je interesantan nalaz iz groba br. 14. Otkrivene su dvije dijademe (dekorisane bronzane trake kao ukras za glavu), koje su pohranjene kao prilog prilikom sahrane dvije ženske osobe visokog društvenog statusa (princeze).
U grobu br. 124 je bila sahranjena ženska osoba se bogato ukrašenom nošnjom koju je činio pojas od stotinak kalotastih dugmadi (vjerovatno prišivenih na tkanenipojas koji, razumljivo, nije sačuvan), tri bronzane fibule u predjelu ramena, ogrlica od sitnih perli od ćilibara i na desnom ramenu bronzani privezak u obliku patke sa dvije glave i poklopcem i sedam manjih privezaka takođe u obliku patki. Slični predmeti su česti u grobovima ovog perioda i njima se pripisuje apotropejska uloga (zaštita od zlih sila, nap. aut.). U našem slučaju, patke su životinje koje žive u vodi, vazduhu i na zemlji i one imaju posebnu moć i služe da dušu pokojnika ponesu u drugi svijet – navodi se u izvještaju arheologa i ističe da je iz ovog prvog horizonta sahranjivanja posebno zanimljiv i veliki privezak u obliku bika, koji je takođe imao apotropejsku ulogu.
DRUGI HORIZONT
Arheolozi su u izvještaju naveli da drugi horizont sahranjivanja u „Kneževića glavici“ predstavlja osteološki materijal (kosti) i artefakti pohranjeni od 5. do 3. vijeka prije nove ere, koji hronološki pripadaju periodu grčke kolonizacije jadranske obale, tj. periodu helenizma.
- Izdvaja se nalaz srebrnog novčića koji je bio u sekundarnoj upotrebi jer je bio perforiran da bi se nosio kao privezak. Novčić je dobro očuvan i jasno se čita da je kovan u gradu Damastion, odnosno u vrijeme 4–5. vijeka prije nove ere – navodi se u izvještaju.
Najbrojniji su nalazi manjih keramičkih posuda tipa skifos. Istom periodu pripada i jedan keramički bokal za vino (tip Oinohoa), koji je fino dekorisan crnom bojom na žućkastoj podlozi i koji je sačuvan skoro u potpunosti, uz manje oštećenje na obodu.
- Pored keramike kao prilog se javljaju i koplja, eventualno manje perle od bronze.
Nešto kasnijem periodu pripada jedini grob sa kremiranim pokojnikom. Spaljene kosti su prikupljene i stavljene u veći bokal sa jednom drškom koji je poklopljen manjim neobrađenim kamenom. Iznad ove urne je, kao zaštita, postavljena donja polovina amfore – navodi se u izvještaju.
TREĆI HORIZONT
Arheolozi su došli do zaključka da je prošlo više od 1.000 godina, da bi se u 8–9. vijeku opet počelo sahranjivanje u „Kneževića glavici“. Pronađeni artefakti svjedoče da je glavica korišćena za sahranjivanje od 8. do 17. vijeka.
- Oko 4/5 grobova pripada srednjovjekovnom periodu. Evidentno je da je groblje bilo u čestoj upotrebi, pa su brojni primjeri sahranjivanja nekoliko pokojnika u istoj raci ili da je prilikom kasnijeg ukopa stariji skelet dislociran ili uništen. Skeleti ovog perioda su po pravilu (za razliku od praistorijskih, gdje orijentacija nije bila bitna) orijentisani pravcem zapad-istok, sa glavom na zapadu. Ruke su bile prekrštene na stomaku ili grudima, što ukazuje da se radi o hrišćanskoj populaciji. I u ovom slučaju je skeletni materijal slabo očuvan i primjetan je veliki broj dječjih sahrana – navodi se u izvještaju.
Kao što je uobičajeno, hrišćanski grobovi su oskudni sa inventarom. Pronađeno je tek desetak predmeta ovog perioda: dvije bronzane naušnice sa jagodičastim ukrasom, jedna srebrna naušnica sa grozdolikim ukrasom, tri srebrna prstena, dva gvozdena ključa i dva gvozdena kresiva. Najstarija je srebrna naušnica sa grozdolikim priveskom i datuje se u period ranog srednjeg vijeka (8–9. vijek).
- Dvije naušnice sa jagodama, kao i prsten od uvijene srebrne žice sa kamenom na osnovu analogija odgovaraju periodu razvijenog srednjeg vijeka (11–12. vijek). Istom vremenu bi odgovarala i druga dva prstena koji su skromnije izrade. Izdvaja se i nalaz srebrnog novčića kralja Milutinaiz XIV vijeka. Na jednoj strani (avers) je predstavljen Isus na prijestolu, a na drugoj (revers) kralj Milutin sa Sv. Stefanom(ovaj novac je vjerovatno kovan u Brskovu u XIV vijeku). Gvozdeni ključevi i gvozdena kresiva u obliku ocila (za duvan) pripadali bi periodu 15-16. vijeka. Istom periodu pripadaju tri groba koja su bili bez nalaza, ali su za razliku od drugih imala kovčeg od kamenih ploča – navodi se u izvještaju arheologa.
SLIJEDE ANALIZE
Dva skeleta su vjerovatno zadnje sahranjene individue na ovoj nekropoli. Na osnovu konteksta nalaza i odnosa prema susjednim grobovima arheolozima je bilo jasno da se radi o kasnijim sahranama koje su se mogle desiti sredinom 17. vijeka.
Pored svih zaključaka, arheolozi su ipak u izvještaju naglasili da su iskopavanja i terenski rad završeni prije nepunih mjesec dana, a riječ je o obimnoj građi, te da u ovoj fazi nije moguće donositi konačne zaključke, što znači da su informacije kojima raspolažu preliminarnog karaktera.
- Preciznije podatke ćemo imati u momentu kada se odrade brojne planirane analize: karbonske analize C14, DNK analize itd. – navodi se u izvještaju arheologa.
Velika umjetnička vrijednost i baza za zavičajni muzej Zete
Arheolozi su u izvještaju posebno istakli da jedna od osnovnih karakteristika ovog monumentalnog tumula, koja se odnosi na sve horizonte sahranjivanja i koje ga čine jedinstvenim na ovom području, jeste relativno brojno prisustvo grobova visokorangiranih osoba, čiji grobni prilozi, osim kulturno-istorijske, imaju i veliku umjetničku vrijednost.
- Tu svakako spadaju ukrašene dijademe i privesci u obliku patke i bika iz halštatskog horizonta, ukrašeni helenistički skifosi i oinohoe, kao i naušnice i drugi nalazi iz srednjeg vijeka. Na taj način su istraživanja tumula „Kneževića glavica“ dala mnogo novih impulsa za izučavanje prošlosti ovog dijela Crne Gore, ali isto tako i mnoštvo vrijednih eksponata koji bezuslovno zaslužuju da budu izloženi u muzejskim vitrinama i da tako budu pristupačni široj javnosti. Bez imalo sumnje se može reći da bogata zbirka nalaza iz ove humke predstavlja solidnu bazu za zavičajni muzej Zete koji će, nadamo se, uskoro biti osnovan – navodi se u izvještaju arheologa.
