Stari grad
Glavna znamenitost Budve je kompleks Starog grada okružen drevnim bedemima. U okviru njega je sačuvana primorska Citadela iz XV vijeka koja se nalazi u južnom djelu Starog grada, podignuta na ruševinama ranijih utvrđenja iz prehodnih vjekova.
Svojevrsna gradska tvrđava kojoj se često mijenjao i oblik i veličina, danas je prava znamenitost Budve podešena za potrebe kulturnih manifestacija budvanskog Grada teatra. Zaista je pravo uživanje posmatrati ispred Citadele kulturne manifestacije, čuvene drame naših i svjetskih pisaca, jer na tom istom mjestu su se odvijale istorijske drame.
U Starom gradu postoji nekoliko crkava iz različitih perioda.
Crkva Sv. Ivana po određenim istorijskim zapisima bila je urađena već u VII vijeku. Veći dio današnjeg izgleda potiče iz XV vijeka. Stradala u zemljotresu u XVII vijeku i nakon toga više puta obnavljana. Sredinom XIX vijeka dozidani su zvonik i biskupski dvor.
U neposrednoj blizini crkve Sv. Ivana nalazi se crkva Sv. Trojice. Sagrađena je na početku XIX vijeka, tačnije 1804. godine.
Crkva Santa Marija in punta je interesantna po tome što je pravljena tako da prati konfiguraciju terena pa je izgrađena u pravcu sjever – jug. Osnovana je 840.godine u sklopu benedinktanskog manastira.
Crkva Sv. Ivana, Stari grad Budva
Jedna od najstarijih crkava na Primorju, po predanju, sagrađena u 7. vijeku. Bila je katedrala do 1828. godine kada je ukinuta Budvanska biskupija. Katedrala je stradala u zemljotresu 1667. godine, više puta je rekonstruisana, a visoki toranj koji dominira gradom sagrađen je 1867. godine. Uz crkvu je zgrada bivšeg biskupskog dvora.
U crkvi je više predmeta umjetničke i kulturno-istorijske vrijednosti, a od starih ikona izdvaja se ikona Bogorodice sa Hristom, zvana Madona in Punta. Nazivana je još Budvanska gospa i Velika panagija (”Svetica nad svim svetim”).
Ona je 1807. godine prenesena iz crkve Santa Marija in punta i smatrana je za svetinju i zaštitnicu čitavog grada i njegovih žitelja, kako od bolesti kuge tako i od napada gusara. Iz crkve je 70-ih godina prošloga vijeka izmješten glavni klasični drveni oltar, a novi oltarni zid – mozaik od muranskog stakla veličine 40 m² – kreirao je je poznati hrvatski slikar Ivo Dulčić.
Crkva Sv. Trojice, Stari grad Budva
Poslije propasti Mletačke republike 1797. godine, na zahtjev pravoslavnih Budvana, uz zalaganje crnogorskog vladike, Austrija je dozvolila izgradnju crkve Svete Trojice koja je završena 1804. godine. Ima zvonik ‘’na preslicu’’ sa tri zvona i kube. Fasada je ukrašena rozetom iznad zapadnih vrata. Ikonostas ove crkve radili su grčki ikonopisci u 19. vijeku i on ima izuzetnu umjetničku vrijednost. Ispred crkve nalazi se grob Stefana Mitrova Ljubiše, pisca i političara, rođenog u Budvi.
Citadela, Stari grad Budva
Na južnoj strani grada, na najuzvišenijem mjestu, sagrađena je gradska tvrđava Kaštel, današnja Citadela, od koje počinju i sa kojom završavaju gradske zidine. Tvrđava se prvi put pominje 1425. godine. U njoj je jedno vrijeme bilo sjedište zetskog mitropolita poslije prelaska sa Prevlake. Prilikom dogradnje i rekonstrukcije tvrđave u 19. vijeku srušena je mala crkva Santa Maria de Castelo, a u tvrđavi je bio smješten vojni garnizon. Citadela je dugo bila u državnom vlasništvu, jedno vrijeme korišćena je i kao scena za predstave festivala ”Grad teatar”, a sada je u privatnom vlasništvu sa pretežno ugostiteljskim sadržajima.
Crkva Santa Maria in Punta, Stari grad Budva
Spada u red najstarijih predromaničkih crkva na primorju. Prema sačuvanom natpisu ovu crkvu su osnovali benediktanci 840. godine kao svoj samostan, a kasnije su ga preuzeli franjevci. Najstarija budvanska škola radila je u ovom manastiru. U crkvi je pronađeno mnogo starih grobova. Ovdje je jedno vrijeme bila smještena arheološka zbirka predmeta pronađenih u budvanskoj nekropoli, a u novije vrijeme prostor crkve se koristi za likovne izložbe i koncerte klasične muzike.
Manastir Praskvica, Sveti Stefan
Manastir Praskvica, u blizini Svetog Stefana, jedan je od najstarijih i najznačajnijih manastira na Primorju. Kao godina osnivanja smatra se 1413. godina o čemu svjedoči sačuvana povelja zetskog vladara Balše III, u kojoj se govori o gradnji crkvi svetog Nikole.
Po predanju, međutim, manastir je mnogo stariji pa se za manastirsku crkvu Svete Trojice smatra da je sagrađena 1050. godine. Crkva sv. Trojice živopisana je 1681. godine, a oko crkve je groblje. U Praskvici je od najstarijeg doba postojala škola, jedna od najstarijih u Primorju.
Crkva Svetog Nikole je glavna crkva u manastirskom kompleksu, a nalazi se na temeljima crkve koju je sagradio Balša III. Veoma je bogata manastirska biblioteka i arhiva, a naročito riznica koja čuva brojne dragocjenosti. Zanimljivo je da je Manastir dobio ime po obližnjem izvoru čija voda ima miris praskve, lokalne sorte breskve, nekad česte u ovom kraju.
Manastir Reževići, Reževići
Manastir Reževići nalazi se na živopisnom i zelenom platou iznad morske obale na domaku Petrovca.
Po predanju ovdje su nekad postojali paganski hramovi i antička groblja grčkih i rimskih porodica.
Srpski kralj Stefan Prvovjenčani boravio je u Reževićima. Sagradio je crkvu Uspenija presvete Bogorodice, koja je osvećena 1223. godine. Car Dušan je u Reževićima podigao crkvu arhiđakona Stefana, koja je osvećena 1351. godine i tom prilikom Paštrovićima podario svoj čuveni Zakonik, kojim su se Paštrovići služili pri vijećanju na Drobnom Pijesku i donosili presude na Sudinom Brdu. Prema jednom zapisu na ikoni 1423. godine koju je radio jeromonah Nikodim, spominje se i manastir Reževići.
U jednom dokumentu iz 1612. godine, kojim mještani iz bratstva Šoljaga darivaju Manastiru nešto zemlje za obradu, govori se o crkvi Uspenija presvete Bogorodice i o ovom manastiru. Sve do polovine XIX vijeka postojao je ovdje, pored puta, kameni stub sa udubljenjem u koga su stanovnici iz okolnih sela redovno stavljali bokal sa vinom, kao znak gostoprimstva prema putnicima. Priča se da je Rajmund iz Tuluze sa svojim krstašima pio vino iz paštrovskog bokala.
Manastir Reževići je kroz dugu istoriju često razaran. Od strane turske vojske 1705. i 1785. godine, Francuzi su ga opljačkali 1812. godine, a ovaj jedinstveni arhitektonski kompleks nije mimoišao ni veliki zemljotres u aprilu 1979. godine.
U sastavu Manastira Reževići nalaze se tri manje crkve:
Crkva Uspenije presvete Bogorodice po predanju je podignuta u XIII vijeku. Sačuvane su freske s početka XVII vijeka i ostaci slojeva iz XIII vijeka. Pretpostavlja se da ih je radio poznati umjetnik Strahinja iz Budimlja koji je uradio živopise u mnogim crkvama toga vremena. Ikonostas je izgradio 1833. godine ikonopisac Aleksije Lazović iz Bijelog Polja. Ikone su dobro očuvane. Crkvom dominiraju likovi Hrista Pantokratora, Bogorodice “Širšaja nebes“, kompozicije na temu Hristovog stradanja iz Starog i Novog zavjeta, hagiografski likovi svetih mućenika i ratnika. U oltarskoj apsidi su figure svetih otaca liturgičara – u kompoziciji Evharistije, a na desnom oltarskom zidu nalazi se djelimično očuvan Dejzis Hrista Spasitelja.
Crkva Svetog Arhiđakona Stefana je osvećena 1351. godine. Razrušena je u XIX vijeku. Sačuvani ostaci zidova i dio sačuvanih fresaka govore o njihovoj izuzetnoj likovnoj vrijednosti.
Crkva Svete Trojice je najočuvaniji obekat u sastavu Manastira, podignuta 1770. godine. Crkva je u obliku krsta sa apsidom oltara i desnom četvrtastom apsidom za pijevnicu. Građevinski je u sastavu crkve Uspenija presvete Bogorodice. Iznad ulaznih vrata ima veliku bijelu rozetu. Na crkvi se nalazi četvrtasti zvonik visok 20 metara, a u njoj je sačuvan novi ikonostas sa ikonama, rad domaćeg slikara Marka Gregovića.
Prema nekim zapisima konak je postojao još u XVIII vijeku. Rušen je i obnavljan zajedno sa ostalim crkvenim objektima, tako da sadašnji u cjelosti može da odgovori svojoj namjeni.
Od sačuvanih kulturno-istorijskih dragocjenosti navodimo:
- Ikonu Presvete Bogorodice iz 1693. godine,
- Četvorojevanđelje iz 1835. godone, veliki litijski krst iz 1850.,
- Darohranilnica iz polovine XIX vijeka
Zbog svih ovih kulturno-istorijskih dragocjenosti i vrijednosti, manastirski kompleks Reževići uvršćen je u spisak kulturno-istorijskih spomenika Crne Gore i nalazi se pod zakonskom zaštitom.
Tvrđava Đurđevac, brdo Đurđevac, Pobori
Đurđevac ili Stefanica je nekadašnja tvrđava u Crnoj Gori na teritoriji Pobora, iznad Budve.
Utvrđenje Đurđevac pominje se prvi put 1424. godine. U Vučitrnu je 1426. godine potpisan ugovor izmedu Đurađa Brankovića i Mlečana u kome se kaže da je tvrdavu Đurđevac podigao Stefanica, sin Đurđa Đuraša (koji je bio djed Ivana Crnojevića). Po ovim ugovorima tvrđava treba da se sruši jer je na terenu Mlečana. Đurđevac je izgleda srušen tek1435. godine. U XVI vijeku pominje se crkva na Đurđevcu, koja je vjerovatno već u XV vijeku morala tu da postoji zajedno sa zamkom i utvrdama. Kako izgleda, Đurđevac je pored vojnog imao i naglašen stambeni karakter.
Pristup utvrdenju je sa sjeverne strane od Stanjevića, uz vrlo strmu liticu. Po ostacima na terenu može se zaključiti da je Đurđevac bio samo manji utvrđen zamak.
Danas je utvrdenje u ruševnom stanju i samo na nekim mjestima se mogu identifikovati ostaci odbrambenih zidova kao i jedne kule na najvišoj tački. Unutar utvrđenja nalaze se i ostaci manje jednobrodne crkve posvećene Sv. Đorđu, podignute između 1424. i 1425. godine, po kojoj je možda utvrđenje i dobilo ime.
O Tvrđavi Đurđevac je pisao Miroslav Luketić [1] .
Tvrđava Kosmač, Brajići
U blizini Budve pored sela Brajići,na nadmorskoj visini od 800 m nalazi se tvrđava Kosmač. Tvrđava je izgrađena između 1841-1850. godine I sastoji od prizemlja , sprata i velikog podruma , cijela gra]evina zauzima površinu od 1064m2. Kosmač,nekad austrijska tvrdjava koja je predstavljala granicu izmedju Austrougarske i Crne Gore,danas je posebno mjesto koje obilaze svi turisti koji posjete Crnu Goru. Kosmač se nalazi u vlasništvu Republičkog zavoda za zaštitu spomenika culture Crne Gore.
Ostrvo Sveti Nikola
Ostrvo Sveti Nikola je najveće na južnom dijelu Jadranskog mora. Dužine je 2 km i svojim položajem zatvara Budvanski zaliv, a od njega prema Slovenskoj plaži pruža se plićak – tunja, koja je u vrijeme osjeke duboka svega 0,50 m.
