Piše: Adnan Prekić - istoričar
Crna Gora je 1878. godine duplirala površinu obradivog zemljišta, na 28 500 hektara. To proširenje nije bilo dovoljno da zadovolji potrebe stanovništva, zbog čega se već od osamdesetih godina XIX vijeka pojavljuje ideja o isušenju Skadarskog jezera. U narednih sedamdeset godina, ideja o pretvaranju dijela jezera u plodnu žitnicu, postaće jedan od najvažnijih ekonomskih projekata. Ipak, ambiciozni planovi nijesu bili dovoljni, pa će u različitim političkim i društvenim okolnostima uslijediti četiri propala pokušaja realizacije ideje o isušenju Skadarskog jezera.
Isušenje Skadarskog jezera: Ideja o isušenju Skadarskog jezera pojavila se osamdesetih godina XIX vijeka. Knjaz Nikola angažovao je kompaniju, koja je radila na regulaciji ušća rijeke Neretve, da nešto slično napravi i na Skadarskom jezeru. U Crnu Goru je stigao francuski inžinjer Hilinger, koji je pripremio detaljne hidrološke karte jezera i njegovih pritoka. Projekat koji je predstavio 1885. godine, predviđao je smanjenje nivoa Skadarskog jezera za tri metra, čime bi se dobilo 20 000 hektara novog zemljišta. Za realizaciju ideje francuskog inženjera bilo je potrebno regulisati tok rijeke Bojane, koja je tada pripadala Osmanskom carstvu. Diplomatski predstavnik Crne Gore u Istanbulu više puta je pokušavao obezbjediti saglasnost za ovaj projekat. I pored načelne podrške Osmanskog carstva, do konkretnih aktivnosti na regulaciji toka rijeke Bojane, nikada nije došlo.
Ukidanjem crnogorske državnosti 1918. godine, ideja o isušenju Skadarskog jezera nije nestala. Naprotiv, uz projekat takozvane Jadranske željeznice, ideja o isušenju Skadarskog jezera zamišljena je kao pokretač ekonomskog razvoja. Već tokom 1923. godine Ministarstvo poljoprivrede KSHS, predstavilo je elaborat o regulaciji voda Skadarskog jezera, vrijedan 700 miliona dinara. Planirano je smanjenje vodostaja jezera za oko tri metra, čime bi se dobilo 45 500 hektara obradive zemlje, od kojih bi 13 000 pripalo Crnoj Gori a ostatak Albaniji. Na osnovu ovog projekta, tokom 1925. i 1926. vođeni su međudržavni pregovori predstavnika dvije vlade, ali bez konkretnog dogovora.
Interesovanje političkih partija: Na tragu elaborata Ministarstva poljoprivrede KSHS, počinje i interesovanje političkih partija. Početkom 1924. godine, politički predstavnici Radikalne stranke okupili su se u Virpazaru i odlučili da pitanje isušenja jezera definišu kao jedan od preduslova ekonomskog napretka Crne Gore. Zalagali su se za jedinstven stav svih političkih partija, smatrajući da je realizacija projekta preduslov daljeg ekonomskog razvoja Crne Gore. Na sličan način ponašali su se i predstavnici Demokratske stranke, koji su predlagali da se projekat finansira iz sredstava ratnih reparacija. Političke poruke bile su češće uoči izbora, a konkretno djelovanje svodilo se na povremeno slanje geometara i inženjera koji su pred izbore navodno vršili mjerenja i nagovještavali početak radova. Iz državnog budžeta nekoliko puta su izdvojeni skromni iznosi za istraživanja, ali je funkcija tih troškova bila isključivo stvaranje privida da se od projekta ne odustaje.
Zanimljivo je da je Italija nakon što je okupirala Albaniju namjeravala da realizuje projekat isušenja jezera. Italijanske okupacione vlasti u Albaniji, angažovale su u aprilu 1940. godine kompaniju Chidonio iz Rima za realizaciju projekta. Hidrotehnički projekat italijanske kompanije predviđao je pomjeranje korita rijeke Drim i izmještanje korita Bojane. Ideja je bila da se Bojana vrati u stari tok, kojim je tekla prije 2000 godina, i da se osposobi za plovidbu. Po tom planu, nivo jezera smanjio bi se za oko tri metra čime bi se dobili značajni djelovi obradivog zemljišta. Kao i svi prethodni, i ovaj projekat je ostao samo na papiru.
Nakon II svjetsog rata Albanija ključni partner: Nakon drugog svjetskog rata, došlo je do najozbiljnijeg pristupa u realizaciji ideje o isušenju Skadarskog jezera. Tadašnjim vlastima na ruku su išli i dobri međudržavni odnosi sa Albanijom, koja je bila ključni partner u ovom poslu. Projekat isušenja Skadarskog jezera, kao jedan od prioritetnih zadataka, uključen je u Petogodišnji plan usvojen sredinom 1947. godine. Prilikom usvajanja plana u Skupštini Crne Gore, Blažo Jovanović je poručio da će se ovim projektom “jednom za svagda skinuti sa dnevnog reda pitanje ishrane našeg naroda”.
Tokom 1947. godine, formirana je i komisija jugoslovenskih i albanskih eksperata koja je pripremila projekat po kome je trebalo urediti režim vodostaja i plan melioracije. Projekat je predviđao izgradnju brane kojom bi se tok rijeke Drim usmjerio prema Lješu. Korito Bojane bi se proširilo, čime bi se stvorili uslovi za odvođenje viška vode i plovnost Bojane. Inženjeri su planirali da regulacijom toka rijeka Drima i Bojane smanje nivo jezera za oko tri metra. Po njihovim proračunima, na taj način bi se dobilo 7 000 hektara novog zemljišta, dok bi se kasnije lokalnim melioracijama obezbjedilo još 20 000 hektara. Po dogovoru dvije države, Jugoslavija je na sebe trebalo da preuzme najveći dio finansijskih obaveza.
Ambiciozne planove isušenja Skadarskog jezera sa Albanijom prekinuli su politički događaji iz 1948. godine. Sukob Jugoslavije sa zemljama Informbiroa, od partnera na zajedničkom projektu, napravio je neprijatelje. I pored činjenice da je Jugoslavija na sebe preuzela najveći dio troškova izgradnje, Albanija je odbila svaku mogućnost saradnje. Jugoslovenska strana pokušala je u januaru 1949. godine da još jednom pokrene inicijativu, ali je i ovoga puta odgovor albanske strane bio negativan.
Mijenjanje prvobitnog projekta: Ne želeći da odustanu od jednog od najznačajnijih projekata Petogodišnjeg plana, crnogorske vlasti, u dogovoru sa saveznim organima, sredinom 1949. godine mijenjaju prvobitni projekat isušenja jezera. Za manje od šest mjeseci, četiri komisije pripremile su novi projekat koji je predviđao izgradnju dva nasipa na crnogorskoj strani jezera dužine oko 80 kilometara, čime bi se ograničile količine vode koje se iz Drima ulivaju u jezero. Projekat je predviđao i kopanje tunela kroz Sozinu koji bi služio za odvod viška vode iz jezera. Realizacijom ovih radova, planirano je dobijanje 22 000 hektara obradivog zemljišta. Za par mjeseci započeti su i građevinski radovi koji su obilježeni velikim mitingom u selu Goričani, u nedelju 31. jula 1949. godine. Ipak, ambiciozni planovi i početni entuzijazam, nije mogao nadomjestiti nedostatke predloženog projekta. Ideja da se na polovini Skadarskog jezera gradi 80 kilometara nasipa bila je nerealna pa će zbog neodrživosti, radovi biti obustavljeni već krajem godine.
Nakon četiri propala pokušaja i skoro 150 godina od prve ideje, projekat isušenja Skadarskog jezera i dalje je aktuelan. U posljednjih nekoliko decenija pojavilo se više inicijativa za obnavljanje projekta, ali ni jedna od njih nije realizovana. Čekajući neko novo vrijeme, isušenje Skadarskog jezera ostaje jedna od najvećih fantazmagorija crnogorskog društva. Neispunjeno obećanje o velikoj žitnici koja bi omogućila da, kako se to nekada govorilo, “u Crnoj Gori jednom zauvijek nestane gladi”. Zagovornici ideje o isušenju jezera, bez obzira na vrijeme i političke stavove, bili su svjesni da će se rješavanjem tog pitanja stvoriti uslovi za ekonomsku samoodrživost Crne Gore. Zbog toga je i ideja o isušenju Skadarskog jezera svjedočanstvo o viziji jednog društva, koje je namjeravalo da savremenim tehničkim znanjima riješi najvažnije životno pitanje Crne Gore.
