Megarske zdjele pronađene su u Crnoj Gori, za koje se danas zna da su u posjedu muzeja u Beogradu, a uprkos višedecenijskim naporima nikada nijesu vraćene u matičnu državu. U pitanju je klasično otuđivanje ovog vrijednog kulturnog blaga starog 2.200 godina.
Branko Kirigin svojevremeno kustos Grčko-helenističke zbirke Arheološkog muzeja u Splitu ostavio je važan trag o jednom relativno nepoznatom crnogorskom kulturnom dobru koje se danas nalazi u tom muzeju. U naučnom radu “Megarska zdjela iz Herceg-Novog" on daje potpunu stilsko istorijsku analizu ovog kulturnog dobra iz antičkog doba.
Spomenik kulture iz antičkog doba
Megarska zdjela iz Herceg Novog važan je spomenik kulture iz antičkog doba zato jer se takav tip posude veoma rijetko pojavljuje u repertoaru helenističke keramike kod nas. Megarska zdjela je po navodima autora nađena u Herceg Novom, u godinama prije Drugog svjetskog rata kada je za Arheološki muzej u Splitu nabavio tadašnji direktor Mihovil Abramić.
Zdjela je tada zavedena pod inv. broj Fb 1628. Visoka je 5,3 cm. Dimenzija oboda je 12,3 cm. Polusferičnog je oblika, s tim da prvi pojas stoji uspravno za razliku od drugih, koji formiraju poluloptu. Glina je crvenkasta, engoba crveno-smeđa, dok je pojas pri vrhu prešao u tamnosmeđu boju. Na mjestu gdje se nalazi drugi ukrasni pojas od niza rozeta tragovi su crne engobe. Zdjela je dobro očuvana u cijelosti. Engoba na mnogim mjestima, izvana i iznutra, nedostaje.
Ukras na zdjeli je u reljefu i sastoji se od četiri pojasa: l. pri obodu, prazan, 2. niz rozeta, 3. buketi lovorovih listova horizontalno postavljenih nadesno, sa po tri bobice sa svake strane, 4. akantovi listovi postavljeni naizmjenično sa dva kopljasta i dva ovalna lista. Na dnu je rozeta u krugu. Frizovi su razdijeljeni reljefnim linijama.
Megarske zdjele, koje su nastale kao keramička imitacija metalnih i staklenih zdjela, proizvodile su se, najprije, u većim centrima na Istoku, prije svega u Aleksandriji, da bi se zatim njihova proizvodnja proširila i na ostali helenistički svijet. Kalupi tih zdjela nađeni su u Atini, Sparti, Pergamonu, Siriji i na strvu Delosu.
Fragmenti tih zdjela pronađeni su na skoro svim helenističkim lokalitetima. Kako piše Kirigin, međusobno se razlikuju pojedine regije u izradi megarskih zdjela. Tako npr. u Atini imamo pojavu da se nakon pečenja urezuju linije okolo medaljona na dnu i ispod vanjske usne, čime se dobija efekat sa sjajnom crvenom bojom (MILTOS) koja se aplicira na zdjelu prije premazivanja engobom, kao što je to slučaj kod keramike tzv. West Slope stila. U Sparti se dno vaze ukrašava u obliku školjke ili astragalima. U Makedoniji nailazimo na motiv konjskih kopita i štitova.
Tehnika izrade megarskih zdjela
Što se tiče oblika megarskih zdjela, poznato je nekoliko različitih oblika. U Atini je bio omiljen oblik zdjele sa dubljim recipijentom i prema vani iskošenim obodom. Na Bliskom istoku (Sirija, Palestina i Egipat) više je u modi oblik koji ima plići recipijent. Kod delskih zdjela zapaža se tendencija da se obod razvija prema unutrašnjosti vaze, kao i kod zdjele iz Herceg-Novog.
Tehnika izrade megarskih zdjela sastoji se u tome što se meka glina pritiskivala u kalup koji je već bio dekorisan raznim motivima. Taj negativ na kalupu nastajao je tako što se otisak uzimao sa neke druge posude, bilo metalne ili zemljane, ili, što je češći slučaj, da su pomoću raznih pečata u kalup utiskivani motivi po željenoj varijanti, zbog čega je velik broj zdjela različito ornamentiran.
Upravo taj postupak - utiskivanje raznih pečata - dopuštao je bezbroj varijanti. Tako npr. među velikom kolekcijom megarskih zdjela otkrivenih u Atini nije nađen nijedan duplikat, što svjedoči da se upravo težilo takvom postupku.
Scene na megarskim zdjelama mogu se podijeliti u dvije osnovne grupe. U jednu spadaju one na kojima imamo prikaze mimičkih, farsičnih i mitoloških tema. U drugoj su grupi, kojoj pripada i naša zdjela, one na kojima nema ljudskih likova.
To su zdjele sa vegetabilnim, floralnim i geometrijskim motivima. Osim motiva koji se nalaze na zdjeli iz Herceg Novog, javljaju se na većini posuda floreali s prikazom vodenog ljiljana koji je ponekad sa uskim a ponekad sa širokim laticama, što ukazuje na egipatsko porijeklo megarskih zdjela. U Grčkoj su uobičajeni prikazi od akantovih listova, kao što je to slučaj i na našoj zdjeli.
Megarske se zdjele datiraju od III v. p. n. e. do u I v. p. n. e. kada ih nasljeđuju proizvodi rimske reljefne keramike. Prema dosadašnjim nalazima, očigledno je da su se zdjele koristile u svakodnevnom životu.
Vaza iz Herceg Novog pripada delskoj produkciji
Kirigin je analogiju za zdjelu iz Herceg Novog našao među zdjelama sa ostrva Delosa, koje je objavio Courby. Zdjela sa Delosa koju donosi Courby po obliku i po rasporedu ornamenata potpuno je identična našoj zdjeli.
Ovaj kratak analogijski osvrt samo potvrđuje, kako piše Kirigin, već naglašenu sugestiju da vaza iz Herceg Novog pripada delskoj produkciji i to po obliku same zdjele i po motivima koji se na njoj nalaze. Što se tiče datacije megarske zdjele iz Herceg-Novog, on misli da neće pogriješiti ako je smjesti u II v. p. n. e.
Za njega ostalo otvoreno pitanje je li naša zdjela zaista nađena u Herceg-Novom, i da li je vlasnik te vaze, koji je dao ili prodao M. Abramiću, našao u samom gradu ili je ipak donio iz Risna ili iz Budve gdje bi bilo realnije očekivati takve nalaze.
Da je možda bio u pravu izražavajući sumnju o mjestu pronalaska ove Megarske zdjele možemo pronaći podatke kod Čedomira Markovića u knjizi “Antička Budva”.
Šta kažu istraživanja na budvanskim nekropolama
U knjizi Marković saopštava rezultate istraživanja, obavljenih tokom 1980. i 1981. na budvanskim nekropolama.
“Tokom tih istraživanja budvanske helenističke nekropole pronađen je i zavidan broj keramičkih posuda sa reljefnim ukrasima koji su poznati kao reljefni pehari ili češće kao megarski pehari. Ta vrsta keramičkih posuda često se javlja među materijalom sa helenističkih nekropola. Svi budvanski primjerci su standardne forme i uobičajenih karakteristika. Svi su načinjeni u kalupima od fine, svijetlooker, pečene gline, sa površinama presvučenim crnim firnisom i ukrašenim reljefnom ornamentikom. Razlike koje se uočavaju u obliku recipijenta dozvoljavaju da se među njima izdvoje dva osnovna tipa(…)
U hronološkom razvrstavanju tih zanimljivih posuda, najčešće se polazi od dekorativnih elemenata i oblika recipijenta. Pojedini autori sve reljefne pehare svrstavaju u tri dekorativne grupe. Prvoj grupi pripadali bi pehari ukrašeni lišćem, koji se javljaju oko 250. godine p.n.e, drugoj bi pripadali pehari sa figuralnim ukrasima, koji se javljaju od kraja III vijeka p.n.e, dok bi trećoj grupi pripadali pehari ukrašeni linearnim ukrasima, čija se pojava vezuje za oko 160. godinu p.n.e.
Pri tome je važno napomenuti da se pehari sa plićim recipijentom i neznatno uvučenim obodom, kakvi su budvanski tipa 1, smatraju proizvodom tzv. delskih, odnosno jonskih radionica u Maloj Aziji, dok su pehari sa dubljim recipijentom i razgrnutim obodom, kojima pripadaju budvanski pehari tipa 2, karakteristični za Atinu i grčko kopno.
Postoje, naravno, i drugačije podjele koje se razlikuju od gornje i koje su uglavnom zasnovane na vrsti i koncepciji dekorativnih elemenata, među kojima se javlja i veći broj grupa.
Za okvirno datovanje reljefnih pehara pronađenih tokom najnovijih iskopavanja budvanske nekropole, služi nekoliko sličnih primjeraka koji su pronađeni prilikom ranijih iskopavanja. Pehari o kojima je riječ, danas se čuvaju u grčkoj zbirci Narodnog muzeja u Beogradu. Datovani su od prve polovine III pa do prve polovine II vijeka p.n.e. Čini se posve opravdanim da se i reljefni pehari iz najnovijih iskopavanja smjeste u isti vremenski period.”
Dakle zna se za pehare koji su pronađeni prilikom ranijih iskopavanja i koji se danas čuvaju u - grčkoj zbirci Narodnog muzeja u Beogradu.
Proteklo je skoro osamdeset godina od trenutka kada su u Budvi 1938. na prostoru između Starog grada i brda Spas, pri kopanju temelja za gradnju novog hotela nazvanog „Avala", slučajno otkrivene antičke nekropole koje su omogućile da ovaj drevni grad ozbiljno zakorači u svijet arheologije.
Sticajem istorijskih okolnosti istraživanja budvanskih nekropola odlagana su sve do 1951, kada se ponovo javilo interesovanje za ovaj lokalitet i kada su po prvi put preduzeta sistematska, stručno vođena iskopavanja, u kojima je otkriven veći broj grobova i grobnica iz helenističkog i rimskog perioda sa izuzetno bogatim grobnim inventarom.
Nažalost, i pored činjenice da su istraživanja vođena po svim pravilima struke i da su u njima učestvovali afirmisani stručnjaci i renomirane institucije iz ondašnje Jugoslavije, rezultati istraživanja, koja su sa kraćim prekidima trajala sve do 1957, nikada nijesu objavljena, pa su tako nekropole Budve u arheološkoj nauci Crne Gore i dalje bile samo djelimično poznate.
Ni kasnijim iskopavanjima, koja su preduzimana u momentima kada se ukazivala potreba za kakvim dodatnim proširenjima hotela ili njegove infrastrukture, situacija se bitnije nije popravila. Rezultati istraživanja i dalje su ostajali neobjavljeni ili su objavljivani samo parcijalno.
Nedostatak podataka
Kako navodi Marković, tek su istraživanja, koja su izvedena tokom 1980. i 1981, prikupljeni podaci i terenska dokumentacija sačinjena tokom posljednjih istraživanja omogućili donošenje relativno preciznih zaključaka o vrstama pogrebnih rituala, o vrstama i oblicima grobova i grobnih konstrukcija, kao i o vrstama i oblicima grobnih priloga sa nji hovim jasnim kulturnim i hronološkim opredjeljenjima.
To, naravno, ne znači da su ovim istraživanjima ispitani svi prostori na kojima su se, moguće, prostirale budvanske nekropole, već postoje realne osnove da se u budućnosti otkriju još neke površine koje su korišćene za sahranjivanje. Nažalost, nedostatak podataka i odgovarajuće dokumentacije iz ranijih iskopavanja ne dozvoljavaju da se na ovom mjestu objedine i saopšte rezultati iz svih do sada obavljenih istraživanja.
Posebno je važno istaći da su rezultati posljednjih istraživanja omogućili da se konačno razriješi dilema oko toga da li je na prostoru antičke Budve postojala jedna ili dvije nekropole, budući da se u stručnoj literaturi pri pomenu antičke Budve gotovo uvijek pominjala i njena nekropola, što je podrazumijevalo da se radi o samo jednoj nekropoli lociranoj na ograničenom prostoru na kome se sahranjivanje odvijalo kroz duži vremenski period.
Ovakvom zaključku nesumnjivo su doprinijeli i prvi izvještaji o otkriću budvanske nekropole u kojima je saopšteno da se mlada, rimska nekropola, nalazila na istom mjestu na kome se u dubljim slojevima nalazila starija, helenistička. Istraživanja, o kojima je riječ, nedvosmisleno su pokazala da su u okviru antičke Budve postojale dvije zasebne nekropole, jedna starija, helenistička, i druga mlada, rimska, međusobno jasno razgraničene, i to ne samo vremenom, već i prostorom koji je korišćen za sahranjivanje.
Nažalost, nema podataka koliko je helenističkih i koliko je rimskih grobova otkriveno iskopavanjima obavljenim između 1951. i 1957. Sudeći po broju sačuvanih grobnih priloga, koji potiču iz grobova i jedne i druge epohe, može se zaključiti da je njihov broj bio znatan.
Gdje su završavali pronađeni eksponati
Može se reći da malo više podataka o tome što se dešavalo tokom tih poslijeratnih iskopavanja i gdje su završavali pronađeni eksponati, među kojima ima očigledno i antičkih keramičkih nalaza donosi Stanko Roganović u knjizi “Otuđivanje kulturnih dragocjenosti iz Crne Gore”
“Među otuđenim i razgrabljenim nalazima iz nekropole, pored zlatnog nakita nalaze se i mnogi drugi grobni prilozi, u prvom redu finije keramičke i staklene posude. Posebno mjesto među njima zauzimaju „megarski pehari" i terakota.
Oni se danas nalaze uglavnom u zbirkama muzeja van Crne Gore i u privatnim kolekcijama, čiji vlasnici, najvjerovatnije, njima licitiraju na raznim „aukcijskim priredbama" i umnožavaju svoj kapital. U svojoj studiji Lj. Popović navodi kako se u Grčkoj zbirci Narodnog muzeja u Beogradu nalaze deset megarskih pehara, od kojih su tri sa figuralnim predstavama, dok su ostali ukrašeni vegetabilnim i floralnim motivima. Veći broj pehara je iz helenističko-rimske nekropole u Budvi, a samo su dva iz Ohrida.Zahvaljujući detaljnom, stručnom, odnosno lege artis deskripciji ovih pehara koju je dao Lj. Popović (o.c) imamo potpuni uvid u ovu „budvansku robu" koja se nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu.”
Svjedočenja i dokumenti
Donosimo prikaz svjedočenja i dokumenata o potraživanju arheološkog materijala koja se mogu pročitati u knjizi:
“Poseban problem su bila arheološka iskopavanja zato što rukovodioci radova nijesu uopšte dostavljali izvještaje (popunjene kartone) ili su bili nepotpuni. (To je podrazumijevalo da se u kartone unose podaci o svakom predmetu s tim da ih popunjavaju rukovodioci radova, odnosno asistenti pod njihovim nadzorom. Kartone je trebalo blagovremeno dostavljati poslije završene kampanje sa potpisom rukovodica).
Direktor Zavoda M. Plamenac se uporno obraćao nadležnim institucijama, kao npr. predsjedniku Arheološkog društva u Beogradu (dopis br. 17, od 10 januara 1955):" U vezi arheoloških radova u toku 1953. i 1954. godine u Crnoj Gori izvještavate se da Zavod nije dobio popunjen karton za godinu 1953. od ekipe dr Grbića u Budvi, kao i karton za 1954. godinu."
Uzaludno se Plamenac obraćao i arheologu Pindiću, koji je bio zadužen da dostavi Zavodu popunjene kartone i pregled cjelokupnih radova sa opisom nađenih objekata. U dopisu od 21. decembra 1953. godine, između ostalog stoji:
"Pošto je proteklo duže vremena, javio mi se (ovim se Plamenac obraća Arheološkom institutu, misli na Pindića pr. S.R.) 22. 11. o. g. radi nekog hitnog potraživanja, pa mi je, izmeðu ostalog napomenuo da svoje obaveze za izvještaje nije zaboravio, te obećava da će poslati dva izvještaja o iskopavanjima. Obećane i očekivane izvještaje ni do danas ne dobih... i molim vas da tražene podatke odmah uputi preko Instituta - izvještaju bi trebalo priključiti i popunjeni šablonizirani karton".
Faksimil popisa primopredaje predmeta otkopanih u Budvi u julu i avgustu 1952. godine, glasi: N.O.O. Budva, preuzeo je predmet iskopina kod hotela “Avale” u Budvi po broju kesica i pojedinaèno označenim komadima. Kod prijema nije se mogla utvrditi vrsta, naziv i količina predmeta u kesicama već je primanje izvršeno samo brojanjem kesica i pojedinačno označenim komadima prema prednjem spisku od br. 1 do 146 zaključno. Nijesu se našli predmeti pod rednim brojem 132 i 133 u ovome spisku niti su primljeni. S.F. i S.N. Budva 27/VIII 1952. godine.
Zapisničar Petar Mejić, Predao: Nikola Radović, Primio: potpis nečitak, predsjednik: potpis nečitak...“Ovako su izgledali arheološki kartoni i primopredaja budvanskog materijala - eksponata sa budvanske nekropole. Ovakvih kesica i naučnog opisa na žalost, bilo je na mnogim arheološkim lokalitetima u Crnoj Gori napretak. Stoga, s razlogom, moramo sumnjati u ovakve završne faze istraživanja, koje su imale epilog klasičnog otuđivanja ili, naški rečeno, bezočne krađe!”, zaključuje Roganović.
