Vještinu štampanja knjiga Crnogorci su rano upoznali. Štamparstvo je u Evropi nastalo sredinom 40-ih godina XV vijeka. Pronalazač nove vještine štampanja knjiga bio je njemački štampar Johan Gutenberg (oko 1399-1468). Godine 1465. štamparska presa prešla je Alpe i nastanila se u Italiji, od Crne Gore odvojenoj Jadranskim morem. Upravo su iz Italije štampane knjige stizale u Crnu Goru.
Nije slučajno što je teritorija savremene Crne Gore bila bogata inkunabulama - knjigama štampanim u Evropi od početka štamparstva do 31. decembra 1500. godine i paleotipima, knjigama štampanim u prvoj polovini XVI vijeka.
Crna Gora je kolijеvka južnoslovеnskog štamparstva i domovina prvih ćiriličkih štampanih knjiga na ovim prostorima, ali nijе imala srеćе da sačuva višе od nеkoliko primjеraka prvoštampanе knjigе Oktoiha prvoglasnika (1493/94), mada ih u svijеtu ima rеgistrovano prеko 100.
O Oktoihu, prvoj štampanoj knjizi i ostalim srednjevjekovnim knjigama štampanim u Crnoj Gori i Veneciji, puno je napisano i sve otkriveno, ali valja podsjetiti da ova remek-djela renesansne umjetnosti krase najpoznatije svjetske muzeje.
Pavle Mijović promišljajući o ovoj našoj kulturnoj pojavi koja je išla ukorak sa tadašnjim evropskim kulturnim tokovima piše:
“Drugim riječima, nije li trebalo da se zapitamo: dugujemo li velikanima naše štamparske kulture -Crnojevićima, Makariju, Božidaru i Vićencu Vukoviću - više zavičajne no narodne privrženosti i uvažavanja? Iz odgovora bi trebalo izvući konsekventan zaključak: imalo je smisla ovo pitanje postaviti i zato što sve te naše štamparije - mada nejednake po vrijednosti - na prijelazu iz srednjeg u novi vijek tvore jedinstvenu kulturnu pojavu; zapitati se, pored ostaloga, i zbog našeg odnosa prema inkunabuli, u koju staje čitava paltašićevska i crnojevićevska štamparska produkcija, prema ondašnjoj i ranijoj rukopisnoj, i kasnijoj, vukovićevskoj i zagurovićevskoj, štampanoj knjizi”.
Pišući o značaju Crnojevića štamparije, Božidar Šekularac u radu "Oktoih knjiga prvotipna“ nadahnuto piše:
“U istoriji se događaju čuda. Jedno od čuda zbilo se u Crnoj Gori devedesetih godina XV vijeka kada su morski talasi izbacili lađu na crnogorsku obalu i na njoj štamparske mašine iz Venecije. Otac i sin, Ivan i Đurađ Crnojević, naoružani nadom da svom narodu donesu prosvještenije, nabaviše ovu tek nastalu iskru kulture za svoju zemlju. Kao pravi stvaraoci i vladari, u teškom istorijskom trenutku, trenutku beznađa i već izvjesnog balkanskog ropstva podižu dvorce i manastire, osnivaju gradove i utvrđenja. Uz sve to, utemeljuju i stavljaju u pogon štampariju i sa knjigom uvode Crnogorce u Gutenbergovu galaksiju, među prosvijećene evropske narode”.
Nažalost, ove knjige nisu ni približno sačuvane i izučene onoliko koliko zaslužuju.
Dušan Martinović prije 25 godina, analizirajući stanje i zaštitu stare i rijetke knjige u Crnoj Gori piše:
"I od tridеsеtak i nеkoliko poznatih primjеraka Psaltira s posljеdovanjеm (1495) iz Crnojеvića štamparijе u Crnoj Gori jе očuvan svеga jеdan fragmеnt (nеdavno otkrivеn u manastiru Pivi) i svеga sеdam-osam i to nеkomplеtnih, u Jugoslaviji. Još gora jе sudbina ostalih Crnojеvića inkunabula. Od jеdnе ilustrovanе cеtinjskе inkunabulе Oktoiha pеtoglasnika (1494) Cеtinjski muzеji posjеduju samo jеdan list, dok sе od Trеbnika (Molitvеnika), čеtvrtе po rеdu knjigе Crnojеvića štamparijе iz 1495 (?) god. sačuvanе u svеga nеkoliko fragmеnata, najvеći odlomak (184 lista) nalazi u manastiru Sv. Trojica kod Pljеvalja.
I brojni srеdnjovjеkovni skriptoriji na tlu Crnе Gorе, za kojе jе vеzana bogata knjižеvna rukopisna tradicija, stradali su u ratovima i ratnim razaranjima svе do najnovijеg vrеmеna. Iz manastirskih bibliotеka i iz drugih sakralnih objеkata otuđivanе su rukopisnе i štampanе knjigе, kojе su čеsto - do naših dana, bilе mеta i prеdmеt javnih i tajnih trgovina i špеkulacija, krađa, pljačkе i drugih uništavanja... "
Dalje, on navodi da je štampana stara i rijetka knjiga pored nesavjesne trgovine stradala i za vrijeme austrougarske okupacije 1916-1918.Tada su stradale mnoge dragocjene knjige u Crnoj Gori. Tada su tešku sudbinu doživjela Cetinjska čitaonica i Državna biblioteka crnogorska, kada su joj cjelokupni knjižni fond okupatorske vlasti, prilikom povlačenja, opljačkale i uništile.
Isto tako karakteristično je da na području Boke Kotorske, odakle su i Andrija J. Paltašić-Kotoranin, najstariji crnogorski štampar, zajedno sa Šimunom Kotoraninom (o čijim štamparskim pregnućima nemamo pouzdanih dokaza) iz sredine XV vijeka, i Jerolim Zagurović-Kotoranin iz prve polivine XVI vijeka, i gdje je inače cirkulisala poglavito latinska i italijanska knjiga, koliko nam je poznato nemamo sačuvanu nijednu knjigu iz njihovih štamparija, kao i malo sačuvanih knjiga iz produkcije Frančeska Andreolija štamparije, koja je radila u Kotoru od 1798. do 1802.
I bokokotorske biblioteke su vremenom stradale... Jedna od najpoznatijih - Franjevačka biblioteka, koja datira od XVI vijeka, prema podacima austrijskog naučnika Ernesta Goldšmita 1914. godine imala je 101 inkunabulu u osamdeset volumena, dok danas, prema podacima Ignjatija Zlokovića, ima svega 50, što znači da je nestalo više od polovine.
Na Cetinju u Nacionalnoj biblioteci Crne Gore „Đurđe Crnojević“ (NBCG) u zbirci stare i rijetke knjige najvrjednija sačuvanarukopisna ćirilička knjiga je Oточник, s kraja XIV vijeka.
Što se tiče ostalih štampanih knjiga, u Zbirci su najstarije Noctes Atticae, štampana u tipografiji Andrije Paltašića-Kotoranina (Venecija, 1477) i Epistolae sancti Hieronymi (Venecija, 1496, štampar Jovan Varcelens). Primjerci su reprezentativni, sa istaknutim tipografskim obilježjima.
Iz XVI vijeka u Zbirci su tri paleotipa, štampana u Veneciji od 1554. do 1561. godine: Служабник (1554), Октоих петогласник (1560) i Триод посни (1561). Ova ćirilična izdanja preštampali su sa izdanja Božidara Vukovića-Podgoričanina njegovi nasljednici, sin Vićenco i Stefan iz Skadra.
O radu Božidara Vukovića štampara i izdavača iz Podgorice u Venecijiopširno je pisao Radoslav Rotković.
- Za razliku od Paltašića, koji je štampao klasike (Cicerona, Laktancija, Terencija, Tibula, Ovidija, Juvenala, Vergilija, Propercija) i komercijalne pisce novijega doba (Bartolus de Saxoferrato u 8 knjiga), štamparski rad u Veneciji nastavili su i Božidar Vuković Podgoričanin i njegov sin Vinćenco i Jerolim Zagurović Kotoranin, ali ćiriličkim izdanjima.
Prema D. Medakoviću, Božidar Vuković je uticao na razvoj štampe u Rumuniji, Bugarskoj i Rusiji.
Glavni poznati štampari uz Božidara bili su Pahomije od Rijeke Crnojevića, odnosno ,,ot ostrov Dioklitijskago jezera" i Mojsije iz Budimlja. Mojsije je bio đakon u Dečanima, a radio je i na Trebniku u Vlaškoj (1543). Božidarev sin Vinćenco preuzeo je posao i štampao Psaltir (1546), Zbornik (1547), Služabnik (1554), Molitvenik - zbornik (1560) i ponovo Psaltir (1561).
Iz tih knjiga može se izvući tek neki predgovor sa zrncem književnoga kazivanja. Problem je u tome što se u svim predgovorima te vrste ponavljaju određeni biblijski uvodi, pa i navođenje aktera, prepisivača, izdavača kao veoma skromnih ljudi, tako da je tipograf Pahomije od Rijeke „manjši va inoceh", a Božidar Vuković, izdavač „manjši va človjecjeh". Oni mole da se knjiga čita pažljivo, jer je mala greška velika šteta, i da im se oprosti za greške.
Štamparsku djelatnost u Veneciji nakon Vukovića nastavio je Kotoranin Jerolim Zagurović (1572), pozivajući se na Đurđa Crnojevića i Božidara Vukovića kao na „roditelje", iz čega jasno proizlazi da nije riječ o krvnome srodstvu nego o prethodnicima.
Zagurović je tvrdio i da je uzeo slova Crnojevićeva, što nije tačno, ali svjedoči o autoritetu Makarijeve štamparske vještine. Štampao je samo ćiriličke knjige:
Psaltir (1569), Trebnik, Služabnik i Oktoih osmoglasnik (sve 1570). Neki Kara Trifan iz Skoplja imao je stovarište Zagurovićevih knjiga. Poslije Zagurovićeve smrti štamparija je prešla u ruke Marka Ginamija, Mlečanina, koji je na sve strane po Balkanu imao trgovačke mreže.
U Veneciji je kao izdavač bio aktivan i Damjan iz Spiča, koji je između 1524. i 1549. štampao knjige za Grke. Godine 1543. imao je i tipografiju, i knjižaru, pored zvonika Sv. Marka.
I Stefan Paštrović, iguman Prečiste Krajinske, štampao je 1597. godine u Veneciji kod Antonija Rampaceta (Rampazetto) Mali molitvenik. U Pogovoru stoji da je na štampanju radio „jeromonah Sava iz manastira Dečana". Poznat je i Stefan Marinović „od grada Skadra", koji je štampao Posni triod (1561) i Cvijetni triod (1563).
Sve te knjige imaju ili predgovor ili pogovor ili oboje, i sve što je u njima kazano, osim podataka o mjestu izdavanja, vremenu i imenima tipografa, slično je formulisano.
Saradnjom "Vlastelina iz Kotora" Jeronima Zagurovića i Bugarina Jakova Trajkova, preštampano je više knjiga koje je Trajkov slao prijateljima i poznanicima po Bugarskoj i Makedoniji, u prvom redu Kara-Trifunu u Skoplje, koji je iz svoje knjižare rasprodavao crkvene knjige po Makedoniji i Bugarskoj. Godine 1569. preštampali su Cetinjski Psaltir, a 1570. Arhijerejski činovnik.
Ove knjige nisu ni približno sačuvane i izučene onoliko koliko zaslužuju
V. Dragović je 1939. godine napravio popis crkvenoslovenskih knjiga koje su se nalazile u Narodnoj biblioteci u Sofiji. Na prvom mjestu je Psaltir štampan na Cetinju 1495. godine pod uredništvom Makarija. Psaltir nema 17 listova na početku i nekoliko unutar.
Venecijanskih izdanja ima više: Psaltir sa Časoslovcem Božidara Vukovića, koji je štampao sveštenik Pahomije 1519. godine, na kojem nedostaje više listova; dva Mineja Božidara Vukovića iz 1538. "oko koga se trudio jeromonah Mojsije iz Dečana, otečestvom iz Budimlja, za vrijeme dužda Andrije Griši"; Oktoih petoglasnik (5-8 glasa) B. Vuković iz 1537. godine, šest Služabnika Božidarovog izdanja, svaki nepotpun.
U Narodnoj biblioteci u Sofiji nalaze se i knjige koje je štampao Vićenco Vuković: Psaltir iz 1546. i 1561. godine, Sveto pismo iz 1547, zatim dva Psaltira Jeronima Zagurovića, koje je štampao Jakov Trajkov iz Sofije 1570. u Božidarovoj štampariji, i dva Trioda, jedan posni, štampan u Veneciji 1590. godine, a drugi cvetni, štampan u Skadru 1563. Godine "v stranah makedonskih, v otečestvo v grade Skendera Maistro Kamilo Zaneti". Štampao ga je Stefan iz Skadra 1563, a obnovio 1638. Petar Mihalkov.
O rasprostranjenosti knjige B. Vukovića govorilo se mnogo puta. Kako piše Božidar Šekularac u radu Veza između Crnojevića i Vukovića štamparija još je Ivan Kukuljević Sakcinski napisao:
"Knjige koje su iz njegove (Božidarove) i njegovog sina tiskane izašle, bijahu mnogo stoletjah jedino duhovno blago našega naroda iztočne crkve. Pa još i sada nema gotovo crkve iztočnog obreda u kojoj se ne bi pokraj noviih ruskih crkvenih knjigah našlo kojegod Božidarevo djelo. Njemu ima posredno narod naš zahvaliti što se je u iztočnoj crkvi slovenski jezik, a š njime i krstjanski zakon u turskoj carevini uzdržati mogao".
Potvrdu ovih riječi Ivana Kukuljevića možemo naći i danas u Crnoj Gori. I pored svih stradanja, koja su doživjeli spomenici kulture u Crnoj Gori, skoro u svim crkvama i manastirima mogu se naći pojedina izdanja B. Vukovića. Tako u Crkvi Sv. Đorđa u Podgorici nalazimo dva Praznična Mineja ovog štampara, mada oba nepotpuna.
Kod primjeraka čije su ilustracije rađene u crno-bijeloj tehnici posljednja 24 lista napisao je ručno, istim tipom ćiriličkih slova, Teofan Marković Daskal 1785, koji je knjigu restaurirao, o čemu postoji zapis na kraju knjige.
Nijedan primjerak nema predgovora ni pogovora, gdje se obično nalaze i najznačajniji podaci o štampanju knjige.
Uslovno nazvan prvi primjerak, onaj koji je bolje opremljen, sadrži 28 ilustracija u boji i 433 lista teksta, sa grčkim akcenatskim sistemom na svakoj riječi (varije, perispomene itd).
Posebno treba istaći ilustracije, zbog ljepote i figurativnih predstava - scena i portreta, karakterističnih za izdanja B. Vukovića. Iste su ilustracije, doduše u crno-bijeloj tehnici, i u drugom primjerku ih ima 25, dakle, tri manje nego u prvom: Arhiđakon Stefan, Sv. Petar i Pavle i Uspenje Bogorodice.
Oba primjerka su bogata raznovrsnim motivima ornamentike. Dvanaest različitih vrsta ornamenata sa tekstom formira skladnu kompoziciju listova naglašavajući i odvajajući kroz formu zastava i vinjeta važna poglavlja i ističući sadržaj.
Grafičku izražajnost potencira i crveno-crna štampa harmoničnim odnosima površina. Posebno privlači pažnju ornament na prvoj strani (prema ručnoj numeraciji), jer je u njemu ukomponovan grb Božidara Vukovića a obojen je raznim bojama. Inicijalna slova su crvene boje i rađena u više varijanti i veličina.
Tako da se da zaključiti da su sve te naše štamparije - mada nejednake po vrijednosti - na prijelazu iz srednjeg u novi vijek stvorile jedinstvenu kulturnu pojavu.
