Radovi na obnovama vjerskih objekata bez stručnog udjela institucija zaštite imali su za posljedicu narušavanje njihove izvornosti. Negativne posljedice odnosile su se ne samo na arhitekturu, već i na živopis, ikonostase i kulturni pejsaž, odnosno prirodni ambijent spomenika.
Novokomponovane freske i ikonostasi bez odobrenja institucija zaštite su se pojavili širom Crne Gore. Stav nadležnih institucija zaduženih za čuvanje kulturnih dobara nije ispoštovan od strane korisnika. Portal Analitika objavljuje tri primjera ruiniranja fresaka i ikonostasa koje su izvršili neimari Srpske pravoslavne crkve...
Poseban problem predstavlja unošenje raznih elemenata koji su promijenili izvornost spomenika i samim tim činjenjem iskrivljuju njegovu dokumentacionu i istorijsku vrijednost.
Danas se, takođe, vide mnogobrojni tragovi tih radova vršenih bez stručnog udjela institucija zaštite. Primjera je dosta. Uglavnom su nastali krajem 20. vijeka, početkom ovog kao i danas.Stav nadležnih institucija zaduženih za čuvanje kulturnih dobara nije ispoštovan od strane korisnika ni tada kao ni sada.
Primjeri toga nepoštovanja zakona i institucija mogu se danas vidjeti u više od 60 crkava u Crnoj Gori. Taj broj se svakim danom uvećava pa se može reći da SPC nastavlja sa radovima uprkos negativnim mišljenjima institucija zaduženih za zaštitu kulturnih dobara. I da, nastavlja sa unošenjem raznih elemenata koji mijenjaju izvornost tih zaštićenih spomenika.
Manastir Gradište
Do njega se dolazi skretanjem sa glavnog magistralnog puta Petrovac Budva u mjestu Buljarica, uskim asfaltnim putem. Cijeli manastirski kompleks se sastoji od četiri objekta i groblja i to: Crkve Sv. Save, Crkve Sv. Nikole, Crkve uspenja Bogorodice, konaka i groblja na uzvišenju pored Crkve uspenja Bogorodice.
Manastir Gradište se prvi put pominje 1305. godine. Ipak Manastir se gradi tek početkom XVII vijeka, kada je obnovljena glavna Crkva Sv. Nikole, na temeljima nekog starijeg hrama, manjih dimenzija. U prošlosti je Manastir više puta stradao od Turaka. Od svih paštrovskih manastira, Gradište je najsurovije osjetilo odmazdu Mahmut–paše Bušatlije, kada se vraćao sa pohoda na Crnu Goru 1785. godine.
U Manastiru je do Drugog svjetskog rata radila osnovna škola. U Drugom svjetskom ratu, Italijani su ga zapalili i opljačkali, a 1979. stradao je u katastrofalnom zemljotresu, nakon čega je obnovljen.
Crkva Sv. Save podignuta je na mjestu gdje je bio stariji hram koji se pominje 1500. godine. Pretpostavlja se da je bio posvećen Sv. Saabi. Crkva je sagrađena u XIX vijeku, u obliku jednobrodne građevine sa polukružnom apsidom i trodjelnim zvonikom na preslicu ispod kojeg je dekorativna rozeta. Gradivo je klesani dvobojni kamen – bijeli i ružičasti. Iznad vrata je ploča sa zapisom u kojem se navodi da je Rade Markov iz Spiča “posaliđa“ terasu i platio za “templo“ 50 fiorina, 1863. Crkva je dugačka 11, a široka 6,5 metara. Na podužnim zidovima i apsidi nalazi se po jedan lučni prozor. Svod je poluobličasti, ojačan poprečnim lucima, a na podužnim zidovima nalaze se prislonjeni luci.
Za nas je značajno naglasiti da je prvobitni ikonostas koji je radio za crnogorske prilike poznati ikonopisac Nikola Aspioti 1864. godine – u stilu neoklasicizma, uklonjen i na njegovo mjesto postavljen novi. Gdje se danas nalazi i da li je uopšte sačuvan nema podataka. U Crkvi se takođe nalazi i živopis, novijeg datuma.
Manastir Podostrog
Nema tačnih istorijskih podataka o vremenu nastanka ovog Manastira, osim vjerovanja da je „vrlo star“. Prvi podatak o Podostrogu nalazimo 1630, kada je obnovljen živopis Male Crkve Uspenja Bogorodice. Po poznogotičkim arhitektonskim elementima ove Crkve, njeno osnivanje može se pomjeriti u XV vijek, u period Crnojevića. Podatak da je freske Male Crkve obnovio Visarion iz Cetinjskog manastira Crnojevića, upućuje na to da su se crnogorski mitropoliti brinuli o Podostrogu, slijedeći tadiciju njegovih osnivača.
To se nastavlja i uspostavljanjem dinastije Petrovića. U Podostrogu je boravio i umro vladika Danilo Petrović, 1735. Njegove kosti prenio je na Cetinje knjaz Danilo 1856. Vladika Sava 1747. podiže drugu, Veliku Crkvu u krugu Manastira, posvećenu takođe Uspenju Bogorodice, tj. Velikoj gospođi.
U drugoj polovini XVIII vijeka, Mlečani su u dva navrata pokušavali da osvoje Manastir. U ovom važnom političkom centru, glavari obližnjih plemena-Maina, Brajića i Pobora, održavali su narodne zborove na kojima su se dogovarali o borbi protiv Venecije. Padom Mletačke Republike Podostrog ostaje i dalje pod jurisdikcijom crnogorskih mitropolita. Poznato je da je francuski general Marmon tražio od Petra Prvog da mu dozvoli da u Manastir smjesti garnizon, na što vladika nije pristao. Petar Drugi Petrović Njegoš je rado zimi boravio u Podostrogu, gdje je napisao Svobodijadu i dio Gorskog vijenca.
U procesu razgraničavanja Crne Gore i Austrije posebno su bile važne strategijske tačke Manastira Stanjevića i Podostroga. Njegoš je, poslije dužeg diplomatskog odugovlačenja, bio primoran da proda Podostrog Austriji za 17.000 fiorina, 1838.
Jedanaest godina kasnije, mainski pop Filip Tanović ga je otkupio od Austrije. U Bokeljskom ustanku, 1869. godine, Podostrog je stradao. Tada su zapaljene obje crkve. U Prvom svjetskom ratu u Manastiru je bio stacioniran austrijski vojni garnizon i zatvor.
Upravo u pokušaju njegove sanacije zatekao ga je katastrofalni zemljotres iz 1979, koji ga je skoro do temelja porušio. Osamdesetih godina XX vijeka Manastir je kompletno saniran i ponovo je zaživio kao duhovni centar. Ima status kulturnog dobra od 1949.
Uži kontekst kulturnog dobra predstavlja manastirski kompleks koji je veoma razuđen, u smislu postojanja više objekata različite namjene. Istovremeno, oni su postavljeni tako da je kompleks „zgusnut“ i kompaktan, osim Velike Crkve Sv. Gospođe koja je nešto udaljenija od ove cjeline. Nukleus Podostroga predstavlja Mala Crkva Uspenja Bogorodice na koju se nadovezuju staro i novije krilo konaka.
Ispred njih je velika kamena terasa sa bistijernom, čije se podizanje pripisuje Njegošu. Grlo bunara-bistijerne, ima na sve četiri strane isklesane heraldičke motive lava, grba sa dvoglavim orlom i krilatog anđela. Prizemlje konaka i prostor ispod terase sastoji se od niza zasvedenih prostorija. U produžetku novih konaka nalazili su se mlinovi za žito i masline. Glavni akcenat kompleksa je okrugla kula, sa zapada, koja dominira u prostoru . Sa prednje strane terase pruža se dugi ogradni kameni zid.
Najstariji dio Podostroga, Mala Crkva uspenja Bogorodice, neobičnim položajem, sa ukopanim sjevernim zidom i objektom konaka ispod nje, podsjeća na neku vrstu podzemne kapele. Crkva ima pravougaonu osnovu i izdvojenu malu pripratu. Karkteristično je da nema apside, već se ka istoku završava ravnim zidom.
Vidljiv je njen južni i zapadni zid, dok je ostali dio srastao u tkivo starijeg konaka. Crkva je osvijetljena samo jednim prozorom na južnom zidu. Crkva je dugačka 4,5, a široka 3 m. Živopis Male Crkve je osoben, kako ikonografski, tako i stilski. U prvoj zoni, iznad ornamentisanog sokla, nalaze se stojeće figure Sv. ratnika i Sv. isposnika. Iznad njih je friz dopojasnih figura Sv. mučenika sa krstovima u ruci, koji su predstavljeni kao male portretne ikone. U svodu je predstavljena vrlo opširna ikonografska tema Bogorodičinog akatista, kao i njen život po apokrifnim izvorima. Iznad Akatista, u drugoj zoni svoda, dat je izbor iz Velikih praznika.
Iz dekoracije Male Crkve provijava vrlo smišljena glorifikacija Bogorodice, kojoj je Manastir i posvećen.
To potvrđuje rijetka tema Akatista, čiji je naručilac jeromonah Visarion posjedovao veliko teološko obrazovanje. Iako su freske Podostroga veoma oštećene, ipak se može zaključiti da su njihovi tvorci bili dobri majstori, koji su vladali slikarskim zanatom. To se najbolje ilustruje na očuvanim kompozicijama, sa korektnim crtežom i brižljivo naslikanim glavama. Anonimni majstor je floralnom i geometrijskom ornamentikom pedantno prekrio sve arhitektonske detalje enterijera, niše, vijence, itd.
Druga manastirska Crkva, koja je važna za ovu našu temu, je iz doba vladike Save Petrovića i posjeduje drugačiji karakter. To je monumentalno zdanje, locirano na zaravni sa istočne strane Manastira.
Ima jednobrodnu osnovu sa prostranom apsidom i osmostranom kupolom, koja direktno izlazi iz krovne mase, bez postolja. Gradivo je dvobojni tesani kamen-svijetlosivi i ružičasti, složen u naizmjenične horizontalne redove.
Crkva ima bogat plastični ukras na zapadnoj fasadi. Okvir vrata je dekorisan plitkim reljefom sa motivom biljne vriježe. Na sredini nadvratnika je crnogorski grb dvoglavog orla koji u kandžama drži zmiju. U uglovima su isklesani simboli jevanđelista. Identični skulptoralni ukras imaju i vrata na južnom zidu.
Na sredini zapadne fasade nalazi se velika dekorativna rozeta, sastavljena od stubića, sa floralnom ornamentikom po obodu. Unutrašnjost Crkve je razuđena pilastrima na traveje. Zapadni travej ima krstasti svod, a iznad središnjeg se uzdiže kupola. U novije vrijeme kompletna unutrašnjost Velike Crkve je živopisana.
Na Crkvi Sv. Gospođe nakon oštećenja od zemljotresa iz 1979, urađena je konstruktivna sanacija tako da je što se tiče spoljašnjeg izgleda danas crkva stabilna i u dobrom stanju.
Bez dozvola institucije je u luneti zapadnog portala urađen mozaik sa predstavom Bogorodice, a u luneti južnog portala mozaik sa predstavom Sv. Petra. Takođe bez dozvole je i unutrašnjost Crkve živopisana. Novi živopis ikonografski, likovno i simbolično u velikoj mjeri devalvira kulturne vrijednosti ovog objekta.
Novi ikonostas, ozidan i živopisan, takođe karakteristikama devalvira kulturne vrijednosti objekta. Na osnovu projekta postojećeg stanja RZZSK i konzervatorskih uslova, izrađen je glavni projekat sanacije i rekonstrukcije Manastira koji je odobren 1996.
U toku izvođenja radova koji su trajali od 1996-2000. došlo je do odstupanja od planiranog projekta, a što se ogleda u sljedećem:
- Postavljen je ikonostas je novijeg datuma, bez umjetničkih vrijednosti.
- Kameni bunar na južnoj terasi je oštećen, usljed nestručnog tretmana
- Nadzidana je i preoblikovana kula
- Odmah uz kulu je stepenište kojim se ulazi na sprat prvog objekta, karakteristično po gazištima od bijelog kamena, predimenzionirane debljine i obrade Na zgradi konaka dozidana je etaža potkrovlja
Nakon uvida u stanje kompleksa od strane Komisije iz 2004. na već tada započeto krilo konaka, dograđena je još jedna etaža.
Na jugozapadnom dijelu kompleksa nalazi se novosazidana, kamena kapija od bijelog i crvenog kamena, naizmjenično postavljenog u po dva reda, kroz koju se sa pristupnog puta ulazi u manastirski kompleks. U plitkim nišama oslikane su freske sa predstavama Bogorodice i Hrista; Oblikom i dimenzijama odstupa od okolnog prostora i devalvira vrijednosti kompleksa .
U skladu sa navedenim, može se ocijeniti da su prethodno navedeni radovi izvedeni bez stručnog nadzora i da nijesu u skladu sa ”Glavnim projektom sanacije i rekonstrukcije Manastira“ odobrenim 1996, te da su grubo narušili autentičnost i integritet ovog kulturnog dobra.
Crkva Svete Trojice
Krajem XVIII vijeka, slabljenjem mletačke uprave, sve je veće doseljavanje okolnog pravoslavnog stanovništva u Budvu. Bilo ih je više od 50 odsto stanovnika kada je austrougarska uprava odobrila gradnju crkve Sv. Trojice za pravoslavne vjernike. Inicijativu za gradnju je pomogao i crnogorski Mitropolit Petar I. Izgradnja je trajala od 1798 – 1804, godine. Crkva Svete Trojice je locirana u jugoistočnom dijelu budvanskog Starog grada.
Sv. Trojica je jednokupolna, jednobrodna građevina, sa polukružnom apsidom i trodjelnim zvonikom „na preslicu“. Građena je pravilnim kvaderima tesanog kamena u bjelo-crvenkastim pasovima od lokalnog kamena.
Dominantna u crkvi je oltarska pregrada – ikonostas, barokne forme, koju je 1833. islikao grčki ikonopisac Naum Zetiri sa ostrva Milosa. Njegovo slikarstvo je postvizantijsko, a duborez, prepleti i stilizacije, aždaje i deizisne ploče sa arkadama su barokne stilizacije. Na baladuru su tri velike kompozicije, rađene temperom na dasci, vezane za simbolične priče o ubogom Lazaru i predstavi raja i pakla. Dvije krajnje prestone ikone Sv. Jovana i Sv. Trojicu je radio Nikola Aspioti, a Bogorodica sa Hristom i Isus Pantokrator su u izuzetnom radu srebrnog okova iz venecijanskih radionica.
Vladičanska stolica je izuzetan rad od bukovog drveta, kao što su bile sasedije po obodu crkve, koje su poslije zemljotresa zamjenjene novim od obične panel ploče. Crkva obiluje velikim i bogatim fondom relikvija, ikona, opreme i rekvizita kao i arhivom.
Za temu kojom se bavi ovaj tekst značajno je istaći da je u odnosu na vrijeme uspostavljanja zaštite 1948. godine, najveću promjenu objekat doživio u periodu od 2001-2008. kada je bez dozvole RZZSK živopisana unutrašnjost crkve „al seko“ i da su postavljeni mozaici u lučnom djelu zapadnog i južnog portala.
