Sveti Mihailo na Prеvlaci prvi put sе pominjе 1124. Umjetnička plastika nađеna na ovom mjеstu označena je da pripada IX i X vijеku. Istorijskim istraživanjima došlo se do zaključka da je tu postojala bеnеdiktinska opatija.
Zapadno od Prеvlakе jе ostrvo Sv. Gavrila, poznato kao Stradioti ili Školj. Po narodnom prеdanju, na Stradiotima sе nalazio hram posvеćеn arhanđеlu Gavrilu, koji jе bio stariji od prеvlačkog Sv. Arhanđеla Mihaila. Od 1949. godine ovo poluostrvo je registrovano kao zaštićeni spomenik kulture.
Istorijske nepoznanice
Sudbina manastira Sv. Arhanđеla Mihaila do današnjih dana nosi u sebi mnogo istorijskih nepoznanica, ponajprije zbog nedovoljnog istorijskog arheološkog istraživanja i pored toga što postoji obimna građa o njemu.
O srednjevjekovnom položaju Manastira Sv. Arhanđеla Mihaila i njegove okoline, pisanim i materijalnim tragovima u istoriji Crne Gore postoji obimna odrednica. Ona vezuje istorijski cijeli ovaj kraj za Dukljansku župu Grbalj. Kada jе na Prеvlaci osnovana bеnеdiktinska opatija Sv. Arhanđеla Mihajla, nе zna sе, ali sе prvi put pominjе kao Tumba sancti Archangeli 1124. godinе.
Kasnijе jе na ovom mjеstu osnovana zеtska pravoslavna еpiskopija. Arhеološka iskopavanja su pokazala da sе ovdjе ranijе nalazila nеka prеromanska crkvеna građеvina, vjеrovatno iz X vijеka, sa bogatim kamеnim crkvеnim namjеštajеm. Na susjеdnom ostrvu Gabrio nalazila sе nеkad crkva sv. Gavrila, u kojoj jе poginuo kralj Dragimir. Po njoj ostrvo i nosi imе. Crkva sе javlja na starijim kartama Bokе Kotorskе, ali joj danas nеma arhеološkog traga.
Kult Sv. Mihajila jе imao uglеdan cеntar, porеd poznatе dvorskе kapеlе u Stonu, koju jе podigao (ili obnovio) kralj Mihajlo, na Prеvlaci kod Tivta, gdjе sе poslijе razvila pravoslavna zеtska еpiskopija. Iako izrazito istočni, kult arhanđеla Mihajla još od V vijеka uzima dubokog korijеna na zapadu Evropе, prеko nadalеko čuvеnog svеtilišta na Montе Gargano u Južnoj Italiji.
No, svеtilištе na Prеvlaci sе od 1124. godinе (prvi pomеn) naziva S. Michael de Tumba nе po uzoru na svеtilištе na Montе Gargano, vеć na normadijski cеntar kulta arhanđеla Mihajla kod Avranša Mont San Michel - osnovan 709. godinе, koji sе naziva još mons Tumbae ili Tomba. Ova vеza sе ipak mora protumačti posrеdstvom južnе Italijе gdjе su bеnеdiktinci održavali vеzu izmеđu Normandijе i južnе Italijе, sa jеdnе stranе, i južnе Italijе i istočnе jadranskе obalе, sa drugе”.
Pisani tragovi
Kada se radi o pisanim tragovima vezanim za dukljanski period Prevlake i Crkve sv. Mihaila posredno je sačuvana povelja dukljanskog kralja Đorđa Bodinovog Vojislavljevića iz 1115. godine kojom on poluostrvo Prevlaku i Crkvu Sv. Mihaila na njemu poklanja u nasljedstvo Kotoranima. Da je Prevlaku Kotoranima poklonio dukljanski kralj Đorđe, svjedoči povelja koju je Kotoranima izdao srpski kralj Stefan Radoslav 1230. godine. Njegovu povelju u dva navrata potvrdio je srpski car Dušan kao i njegov sin Stefan Uroš.
Zanimljivo je da je i prije više od 110 godina Mladen Crnogorčević, koji je sakupio i objavio u arheološkom časopisu Starinar iz 1902. godine, arheološke podatke i predanja o manastiru Arhanđela Mihaila na Prevlaci, prepoznao i zapisao mnoge interesantne podatke vezane za dukljanski period Prevlake.
Možda je najinteresantniji da je do prije stotinak godina postojao i bio prepoznat sarkofag u kome je bio sahranjen jedan kralj Duklje na Prevlaci. Taj sarkofag je prema Crnogoreviću prenesen sa Prevlake na Opatovo, gdje je bio u sekundarnoj namjeni kao posuda u proizvodnji maslinovog ulja.
U radu “Arhitekturni fragmenti na Prevlaci” on piše:
“Služi takođe kao uljana kamenica (u koju se sliva dvadeset barela) grobnica, danas na Opatovu, na koju je bio sveden poklopac. Pričaju da je u njoj bio ukopan kralj Dragutin, kojega kosti su u grobnicu našli. Nego to se kosi istorijskoj istini koja tvrdi da je kralj Dragutin umro u Sremu 1316. godine.
Ovdje je narod pobrkao imena. U grobnici je naime bio ukopan kralj Dragomir (sestrić kralja Vladimira), koga Kotorani ubiše u crkvi sv. Gavrila na Stradiotima. I već iz toga vidimo da je crkva sv. Gavrila osnovana prije manastira Prevlačkog”, piše Crnogorčević u Starinaru 1890. Godine.
Ali izgleda uzalud, jer ovovremeni istoričari izgleda da čitaju samo ono što im odgovara a što oni ne pročitaju – nije ni napisano, džaba slova.
Radovi Mladena Crnogorčevića u naučnoj obradi stručnjaka ostanu “okrnjeni” za mnogobrojne podatke do kojih je on tada na Prevlaci došao. I zapisao ono što je vidio i čuo.
Izgleda da je od njegovog vremena pominjanje Duklje, Popa Dukljanina, dukljanskih kraljeva u prepisu postalo nešto drugo, ili još bolje, ako ga savremeni srpski istoričari ne pomenu - onda toga pomena nije ni bilo.
Volšebna promijena vlasnika 2002.
U novije vrijeme su se ostaci manastira Sv. arhanđеla Mihaila spremali za još jednu građevinsku i vlasničku rekonstrukciju koje su ga izgleda pratile kroz vjekove.
Iako je bio Zakonom zaštićen spomenik kulture, ostaci manastira su 2002. godine volšebno promijenile vlasnika.
Tadašnji savezni ministar odbrane i funkcioner SNP-a Velimir Radojević, proslavio se pri kraju mandata darežljivošću na račun Crne Gore. Odlučio je, ni manje ni više, nego da Srpskoj pravoslavnoj crkvi ustupi Ostrvo cvijeća kod Tivta, zakonom zaštićeni kulturni spomenik. U stvari, riječ je bila o trampi, ali za bezvrijedno zemljište u vlasništvu SPC, na lokalitetu Prijevor u Grblju.
Tako su Vojska i Srpska crkva 12. decembra 2002., u Beogradu, sklopili ugovor po kome SPC postaje vlasnik jugo-zapadnog dijela Ostrva cvijeća, oko polovine ove atraktivne turističke destinacije, a zauzvrat dobija pustaru u zaleđu. Ugovor je sklopljen šest dana pošto je usaglašen konačan tekst Ustavne povelje nove državne zajednice Crne Gore i Srbije.
Tako da je čim je stekla vlasništvo MCP SPC pored ostataka Manastira Sv. Arhanđеla Mihaila na vrhu Ostrva cvijeća dogradila objekat, vjerovatno konak, od preko 500 kvadrata. Izgledalo je da se crkveni master plan dogradnje na ovom zaštićenom kulturnom dobru tu neće zaustaviti.
Naime krajem 2014. godine Ministarstvo održivog razvoja i turizma (MORT) izdalo je Mitropoliji crnogorsko-primorskoj (MCP SPC) urbanističko-tehničke uslove (UTU) za izgradnju manastirskog kompleksa na Prevlaci kod Tivta. Kako se moglo pročitati izdavanje UTU je bio prvi korak za dobijanje građevinske dozvole za veliki manastirski kompleks, koji MCP SPC želi da napravi na četvrtini ukupne površine Prevlake, na zapadnom dijelu ostrva.
Pritisak javnosti i struke
Predviđena je bila dogradnja i rekonstrukcija na sačuvannim temeljima manastirskog kompleksa na Prevlaci, na kulturnom dobru čija se istorija može pratiti milenijumima unazad. Pod pritiskom javnosti i stručnih službi od toga plana se tada odustalo.
U dokumentaciji se tada moglo pročitati da je “NOSILAC PROJEKTA: SPC, MITROPOLIJA CRNOGORSKO PRIMORSKA, CETINJE”, da je “NAZIV PROJEKTA: „Rekonstrukcija i obnova manastira Sv. Arhangela Mihaila na poluostrvu Prevlaka“”, da je -“Manastir trenutno u ruševinama, a na ostacima konaka sa jugozapadne strane podignuti su u 19 i 20 vijeku manastirski konaci u kojima se trenutno odvija manastirski život.
Velika crkva iz VI-VII vijeka je sačuvana samo u temeljima, a bogosluženja se odvijaju u maloj crkvi Sv. Trojice koja se nalazi izvan užeg kruga originalnog manastira. Prostor lokacije projekta je teren na kome se nalaze ostaci stare crkve, čija je rekonstrukcija planirana uz dogradnju konaka koji se već nalazi na lokaciji. Manastirski kompleks je u neposrednom susjedstvu sa zonom turizma visoke kategorije.”
Da se sve to spremalo na crnogorskom kulturnom dobru zakonom zaštićenom nećete pročitati. Nije bilo po crkvenom master planu.
Uprkos protivljenju građevinski radovi 2018. godine na kompleksu manastira Svetog Arhangela Mihaila na Prevlaci kod Tivta počeli su da se izvode bez zastoja. Očigledno sa ili bez konzervatorskih uslova, za SPC je svejedno. Danas se mogu vidjeti na hiljade kvadrata ugrađenih ukrasnih ploča, armature koje štrče na sve strane, materijal koji se gomila na sve strane oko ovog zaštićenog kulturnog dobra.
Amfilohije osveštava novoizgrađenu riznicu
Mitropolit crnogorsko–primorski SPC Amfilohije osveštao je krajem jula 2018. godine novoizgrađenu riznicu manastira Svetog Arhangela Mihaila na Prevlaci kod Tivta i najavio da će do 2020. taj manastir biti obnovljen u punoj mjeri. Amflohije je sve u istom tonu najavio i proslavu 800. godišnjice uspostavljanja SPC i Zetske episkopije.
„Iz ove riznice će polako da izrasta i hram Svetih Arhangela i nadamo se da ćemo do 2020.godine postaviti zlatni krst na ovoj drevnoj svetinji. Ova svetinja nije samogomila kamenja koja je ostala. Ima nešto što se vaznijelo na nebesa i ugradiilo u vjećni božiji grad Jerusalim, zajedno sa onima koji su se ovdje podvizivali i krštavali i vjenčavali kroz vjekove i onima koji su ovdje mučenički postradali“, kazao je tada mitropolit Amfilohije.
Liturgiji su tada pored ostalih, prisustvovali i srpski član Predsjedništva BiH Mladen Ivanić, te predsjednici Skupština Opština u Kotoru Dragica Perović i Budvi Đorđije Vujović, kao i konzul Srbije u Crnoj Gori Zoran Dojčinović. Uz bogat kulturno-umjetnički program, na Prevlaci je održan veliki Sabor pravoslavne omladine.
Da se sve to sprema na crnogorskom kulturnom dobru zakonom zaštićenom nije se moglo čuti ni prilikom ove proslave i najave. Nije to po crkvenom master planu.
Radovi bez zastoja
Kao i mnogo puta do sada predstavnici SPC u Crnoj Gori krenuli su u realizaciju svoga građevinskog master plana ne obazirući se na zakone i mišljenja struke koja su jasno iznesena – nema gradnje bez konzervatorskih uslova.
Međutim, građevinski radovi na kompleksu manastira Svetog Arhangela Mihaila na Prevlaci kod Tivta izvode se bez zastoja. Očigledno sa ili bez konzervatorskih uslova za SPC je svejedno. Hiljade kvadrata ugrađenih ukrasnih ploča, armature koje štrče na sve strane, material koji se gomila na sve strane oko ovog zaštićenog kulturnog dobra.
Ovo razgrađivanje ostataka manastira Svetog Arhangela Mihaila na Prevlaci kod Tivta spremalo se već odavno. Iz SPC su opet bili krenuli izgleda u finalnu realizaciju svog građevinskog master plana za Prevlaku. Naravno bez odobrenja nadležnih službi zaštite.
- Arheološki lokalitet je izložen kako spoljašnjim uticajima, tako i nebrigom držaoca... Na kulturnom dobru su u dva perioda vršeni radovi bez saglasnosti nadležnih institucija. Ne dozvoljavaju se bilo kakve aktivnosti kojima se mogu devalvirati naslijeđene kulturne vrijednosti. Nakon dobijenih rezultata arheoloških i konzervatorskih istraživanja i dokumentacije, uraditi konzervatorski projekat koji obavezno podrazumijeva konzervaciju, dok će se ostale konzervatorske mjere definisati na onosvu istraživanja... – navodi se, između ostalog, u studiji Ministarstva održivog razvoja i turizma, koje je krajem 2015. godine izdalo Mitropoliji urbanističko tehničke uslove za izgradnju manastirskog kompleksa.
I stručna komisija koju je formiralo Ministarstvo kulture je u decembru 2017. bila jemišljenja da će nepostojanje studije zaštite, po svemu sudeći, prolongirati rokove za davanje uslova za izradu konzervatorskog projekta nepokretnog kulturnog dobra ostataka Manastira Sv. Arhanđela Mihaila, koje je u februaru 2016. zatražila Mitropolija crnogorsko-primorska.
Studija nikad nije urađena
Pobjeda je objavila u februaru 2018. godine da Studija zaštite arheološkog lokaliteta „Prevlaka sa ostacima Manastira i Crkve Sv. Arhanđela Mihaila“, koja bi precizno definisala šta se i na koji način može graditi na tom prostoru, nikada nije urađena. To je u decembru konstatovla stručna komisija Ministarstva kulture, na čijem čelu je bio istoričar umjetnosti prof. dr Aleksandar Čilikov.
“Neosporna je činjenica da bilo kakva intervencija - rekonstrukcija, konzervacija, restauracija, primjena anastiloze... na arheološkom lokalitetu ostataka Manastira i Crkve Sv. Arhanđela Mihaila mora biti obavljena uz prethodno pribavljenu saglasnost Uprave za zaštitu kulturnih dobara, što povlači izdavanje konzervatorskih uslova”, navodi se u izvještaju stručne komisije.
Međutim ko danas pogleda lokalitet ostataka Manastira i Crkve Sv. Arhanđela Mihaila, može se uvjeriti da crkveni master plan nije mogao da čeka saglasnost Uprave za zaštitu kulturnih dobara, što povlači izdavanje konzervatorskih uslova.
Kako to izgleda kada SPC rekonstruše zaštićeno kulturno dobro po svom građevinskom master planu bez konzervatorskih uslova mogli smo se uvjeriti na bezbroj primjera.
Tako da je najava da će Manastir Svetog Arhangela Mihaila na Prevlaci kod Tivta biti obnovljen u punoj mjeri na temeljima vrijednog arhološkog nalazišta i veoma komleksnom kulturnom dobru, ponovo aktuelizovalo pitanje gradnje na ovom zakonom zaštićenom kulturnom dobru.
Predviđena dogradnja i rekonstrukcija na sačuvanim temeljima manastirskog kompleksa, izazivali su polemiku i ostavila tada mnoga važna pitanja vezana za ovo kulturno dobro bez odgovora.
Bez odgovora na pitanja Analitike
Portal Analitika je 2018. objavio da su primjetni građevinski radovi koji se vrše na ovom kulturnom dobru. S obzirom da je manastir Svetog Arhangela Mihaila zaštićeno kulturno dobro i da smo objavili fotografije radova koji se izvode, pokušali smo u više navrata da od nadležne institucije Uprave za zaštitu kulturnih dobara dobijemo odgovore da li se MCP SPC obraćala Upravi za konzervatorske uslove za već vidljive radove koje izvodi na manastiru, postoji li nadzorni organ koji prati te radove, da li je Uprava upoznata s radovima koji se vrše ili se vrše nelegalno, da li je dala odobrenje za projekat koji danas svojim gabaritima narušava izgled zaštićenog kulturnog dobra, ali, nažalost, odgovore nismo dobili.
Međutim da se opravdano može reći da MCP SPC i ovaj put izvodila radove na zaštićenim kulturnim dobrima bez dozvole Uprave i poštovanja pozitivnih zakonskih normi iz oblasti zaštite i očuvanja kulturnih dobara, moglo se čuti iz izjave sveštenika MCP SPC Miajla Backovića, sekretara Odbora za obnovu manastira Miholjska Prevlaka u prilogu RTCG emitovanom 19. avgusta 2018. godine u drugom dnevniku.
Ne samo čuti nego i vidjeti. Na početku izvještaja na sajtu RTCG se može pročitati „Rekonstrukcija i obnova manastira Svetog Arhangela Mihaila na poluostrvu Prevlaka“, kod Tivta, naziv je projekta za koji investiotori, Mitropolija crnogorsko-primorska SPC očekuju da će uskoro dobiti građevinsku dozvolu.
Znači, dozvolu za izvođenje radova nemaju, niti su je dobili, jer bi vjerovatno postojala tabla sa obavještenjem o radovima kao i rješenje kojim se radovi odobravaju.
U prilogu se može čuti pitanje i dilema novinarke da li je započeta gradnja na manastiruSvetog Arhangela Mihailadevastacija ili dozvoljena rekonstrukcija.
Sveštenik MCP SPC Backović spremno odgovara da bi devastacija bila „da smo mi ovdje sagradili moderan objekat koji služi turizmu ili tako neku ne znam neku nastrešnicu da sve ovo pokrije, ali mi želimo da obnovimo kult, liturgiju na ovom mjestu i da obnovimo značaj ove svetinje...
I sve to govori na betonskoj ploči obloženoj kamenom koja je prekrila površinu kako smo već pisali skoro četvrtine zaštićenog kulturnog dobra. O gabaritima ove dogradnje možete se uvjeriti na fotografijama. Konzervatorske mjere koje su bile uslov počinjanja bilo kakvih radova na ovom lokalitetu sada se mogu zaboraviti. Zatrpane ispod tona betona i kamena.
Reporter RTCG dalje kaže da u Mitropoliji tvrde da se projekat odvija uz saglasnost svih državnih institucija a to sveštenik Miajlo potvrđuje. Uz konstataciju reportera da su ostaci manastira zakonom zaštićen spomenik kulture i vrijedno arheološko nalazište, sveštenik Miajlo elaborira dosadašnje radove:
„Sigurno više od deset-dvadeset godina mi aktivno pokušavamo ovdje, a to pokazuju arheološka istraživanja koja su vršena u našoj organizaciji, znači crkvenoj, zato što je ovo veoma značajno i sveto mjesto“.
Sad ako je manastir Svetog Arhangela Mihaila na poluostrvu Prevlaka državno zakonom zaštićeno kulturno dobro zašto je bilo potrebno da se vrše ta „arheološka istraživanja koja su vršena u našoj organizaciji, znači crkvenoj“. To se inače zove nelegalno iskopavanje na zaštićenom kulturnom dobru, ako se radi bez dozvola zvaničnih institucija i stručnog nadzora.
Primjer nelegalnih iskopavanja
Na fotografiji koju objavljujemo možete vidjeti primjer nelegalnih iskopavanja i radova na zaštićenom kulturnom dobru koje, zamislite, na snimku u prilogu RTCG više ne mogu da se vide. Sad bez odgovora zvaničnih institucija ne možemo da tvrdimo, ali ostaje sumnja da se naglim sklanjanjem položenih fosni za odvoz materijala, zatim čišćenjem terena, pokušalo prikriti izvođenje ovih radova.
Na stranu to što na fotogrifiji možete vidjeti gomilu zemlje sa artefaktima izvađenim i bačenim sa ovog zaštićenog kulturnog dobra.
Da ne bilo „zabune“ oko ovih radova, prilog RTCG završava sa odgovorom Ministarstva kulture da se radi o kompleksnom kulturnom dobru i da bi bilo koja intervencija na njemu zahtijevala analitičan pristup i da je zbog toga formiran stručni tim za praćenje aktivnosti na ovoj lokaciji.
Mišljenje stručnog tima iz izvještaja da „neosporna je činjenica da bilo kakva intervencija – rekonstrukcija, konzervacija, restauracija, primjena anastiloze... na arheološkom lokalitetu ostataka Manastira i Crkve Sv. Arhanđela Mihaila mora biti obavljena uz prethodno pribavljenu saglasnost Uprave za zaštitu kulturnih dobara, što povlači izdavanje konzervatorskih uslova“ – nije se mogla čuti.
U prilogu dalje ističu i da je Ministarstvo održivog razvoja i turizma dalo UT uslove za planiranu gradnju ili, navode oni, kako se to u ovakvim slučajevima naslovljava – rekonstrukciju i obnovu manastirskog kompleksa sa konacima i bungalovima.
Dok institucije promišljaju, SPC je blizu rješenja
I opet se ne može čuti da je u studiji Ministarstva održivog razvoja i turizma, koje je krajem 2015. godine izdalo Mitropoliji urbanističko-tehničke uslove za izgradnju manastirskog kompleksa navedeno, između ostalog:
„Arheološki lokalitet je izložen kako spoljašnjim uticajima, tako i nebrigom držaoca... Na kulturnom dobru su u dva perioda vršeni radovi bez saglasnosti nadležnih institucija. Ne dozvoljavaju se bilo kakve aktivnosti kojima se mogu devalvirati naslijeđene kulturne vrijednosti. Nakon dobijenih rezultata arheoloških i konzervatorskih istraživanja i dokumentacije, uraditi konzervatorski projekat koji obavezno podrazumijeva konzervaciju, dok će se ostale konzervatorske mjere definisati na onosvu istraživanja...“
„Ne dozvoljavaju se bilo kakve aktivnosti kojima se mogu devalvirati naslijeđene kulturne vrijednosti“, navodi se u dokumentu.
Po svemu navedenom i već viđenom, dok institucije zadužene za kulturna dobra vjerovatno ozbiljno promišljajući kako doći do optimalnog rješenja za ovo kompleksno i staro kulturno dobro i valorizovati njegov potencijal, SPC je već blizu rješenja.
Rješenje SPC bi bili bungalovi bez konzervatorskih uslova.
