Na uzvišenju Vranjska gora, koje je locirano uz lokalni put Mataguži – Tuzi, nalaze se ostaci fortifikacionog objekta - tvrđave. U istorijskim izvorima pominje se ova strateški bitna tačka, u vezi sa događajima koji su se odigrali od 1035-1036. godine, pa do Tuđemilske bitke, u kojoj je dukljanski knez Vojislav pobijedio vizantijsku vojsku i od Vizantije zadobio priznanje nezavisnosti Duklje. Tih godina Vizantija je iz Drača organizovala ekspedicije protiv Duklje u tri navrata.
"Neimari" nadmašili sami sebe
Taj hiljadugodišnji svjedok borbe Duklje za nezavisnost od Vizantije, danas je dobio – nećete vjerovati - i svoj relej. Izgleda više devastiran danas, nego što su ljudi i događaji tokom vjekova ostavili tragova na njemu. Zaboravljen i stavljen na kulturološku marginu poslužio je snalažljivim neimarima da opet skrenu pažnju na sebe i dokažu da kada treba devastirati kulturno dobro njihovoj mašti nema kraja.
Nagledali smo se svega posljednjih godina. Slijetale su crkve na vrhove planina, obnavljane stare crkve do neprepoznavanja, svijetlile su gradine i tvrđave od mora pa dalje u unutrašnjosti Crne Gore, namještale kamene ploče gdje ih bilo nije, probijali su se putevi kroz zaštićena kulturna dobra, ali da neko dobro od nacionalnog značaja dobije i svoj relej, prvi je put viđeno. Neimari su nadmašili sami sebe.
Službe zaštite su vjerovatno kasno saznale da relej “slijeće”, a neimari nisu znali da treba da ih pitaju i da ispoštuju zakonsku proceduru prije nego su počeli išta da rade u zoni zaštićenog kulturnog dobra.
O važnim istorijskim događajima vezanim za kulturno dobro od nacionalnog značaja Tvrđava na Vranjskoj gori ostali su mnogobrojni pisani tragovi, kako u djelima vizantijskih hroničara tako i kod domaćih autora.
"Grčki car je naredio svom vojskovođi Armenopolosu da napadne Duklju, a on je sakupio veliku vojsku konjanika i pješaka i prodro u zetsku ravnicu.Poznato je da je dio dukljanske vojske pod komandom Vojislavljevih sinova bio zauzeo strategijsku tačku na brdu Vranj - u najkraćem bi bio istorijski kontekst mjesta Tvrđave na Vranjskoj gori kako su ga oni postavljali”.
Iz vizure istoričara
Evo kako su naši poznati istoričari Dragoje Živković i Radoslav Rotković u svojim djelima interpretirali događaje prije i nakon Vranjske bitke koja se odvijala ispod tvrđave na brdu Vranj.
Dragoje Živković u “Istoriji crnogorskog naroda” kaže:
„Knez Stefan Vojislav (1018-1043) digao je ustanak u Duklji 1034/35. godine. Narodno nezadovoljstvo vizantijskom unutrašnjom politikom, posebno golemim nametima koje im je nametnula feudalna aristokratija - za vlade Paflagonske dinastije, godinama taloženo, eskaliralo je oružanom bunom, koja je brzo ugušena. Knez Vojislav je dopao ropstva i kao talac odveden u Carigrad. Prilikom je uspio da pobjegne iz carske prijestonice u planine svojih oblasti i da krene novi oružani ustanak 1037. ili 1038. godine. Vizantijska vojska stacionirana u Duklji, pod zapovjedništvom Teofila Erotika, bila je poražena i prinuđena da napusti zemlju.
Oko 1040. godine desio se jedan gotovo fabulozan događaj, moreplovna lađa, sa deset kentenara zlata, koju je svemoćni evnuh Jovan Orfanotraf, brat tadašnjeg vizantijskog cara Mihaila V, uputio imperatoru u Solun, u olujnom brodolomu razbila se na obalama Ilirika. Knez Vojislav zaplijeni zlato i nenadanim ćarom dobi znatnu potporu za dalje vođenje rata s Vizantijom.
Taj događaj bio je neposredan povod za novi oružani sukob Duklje i Vizantije.
"Protiv kneza Vojislava bile su upućene značajne vojne snage pod komandom carevog vojskovođe (evnuha) Georgija Provatasa. Brojne careve trupe prodrle su u zetsku ravnicu. Do žestokog okršaja između zaraćenih tabora došlo je kod mjesta Vranja (Vurania) 1041. godine. Vizantince su najprije dočekali Vojislavljevi sinovi sa svojim odredima, da im se potom i otac pridruži kontingentom kojim je sam komandovao i nadirao iz pravca Crmnice. Carska vojska bila je do nogu potučena, tako da se glavnokomandujući Provatas jedva spasio bjekstvom.
Pobjedom nad carskom vojskom knez Vojislav je postao suvereni gospodar Duklje. Ugled njegove zemlje naglo je porastao, što su njeni neposredni susjedi ubrzo osjetili.
Sa svojim odredima Vojislav je ugrožavao Rašku, Bosnu i Zahumlje."
Novi vizantijski car Konstantin IX Monomah (1042-1055), uvidjevši da uspon Duklje ugrožava pozicije Vizantije na Balkanu, naredio je kapetanu (arhontu) Drača, Mihailu, (Dukljaninovom Kursiliju) da u sadejstvu sa jedinicama susjednih tema, koje su bile njemu podređene, povede vojnu za pokoravanje Duklje.
Vizantijska vojna ekspedicija iz Drača bila je dobro organizovana preko vizantijske diplomatije. Prema Barskom rodoslovu, specijalni vizantijski emisari, sa mnogo zlata i srebra, uspjeli su da nagovore raškog župana, bosanskog bana i humskog kneza Ljutovida za akciju protiv Duklje.
Vizantijske trupe koncentrisale su se u Draču, polaznoj poziciji kaznene vojne armade protiv dukljanskog dinasta. Odlučan sukob dukljansko-vizantijski odigrao se 1042-1043. Sinhronizovanom strateškom planu o okruživanju od strane vizantijske i satelitskih vojski, Vojislav ne samo da se uspješno odupro, već je protivničke odrede do nogu porazio. Na bojnom polju - u klancima i gudurama Rumije i dolini oko Bara, prema podacima Ivana Skilice (XI v) vizantijskog hroničara, ostalo je oko 40.000 poginulih od ukupno 60.000 Vizantinaca i njihovih saveznika, medu kojima i sedam stratega -vojskovođa.
Značaj Vojislavljeve pobjede
O istom dr Radoslav Rotković u knjizi “Kraljevina Vojislavljevića” XI-XII vijeka piše: "Skilica potpuno potvrđuje glavne linije Dukljaninovog opisa. Logično je da Dukljanin ne zna tačna imena grčkih vojskovođa. Poginulo je sedam stratega, a jedan od njih mogao je da se zove Hrisilije, na lat. Kursilije.
Pomen skupljanja vojske iz Drača i iz susjednih tema potvrđuje i priču da su Vizantinci nagovorili i travunijskog kneza Ljutovida da im pomogne protiv Vojislava, o čemu piše Dukljanin. U ilustracijama uz madridski primjerak Skilice koje je proučavao Pavle Mijović prikazana je vizantijska vojska, prvo, kako je gađana kamenjem, a drugo, kako bježi podzemnim hodnicima iz Zete. Naravno, ovi podzemni hodnici su plod mašte. Ali i to je dragocjen podatak o utisku koji je ovaj poraz proizveo".
Dalje kaže:
"Značaj Vojislavljeve pobjede nad udruženim neprijateljskim snagama, najbolje potvrđuje podatak da je car Konstantin IX Monomah bio doveden u poziciju da s opunomoćenim pregovaračem Duklje, Vojislavljevim sinom Mihailom, potpiše mirovni ugovor, koji je njegovoj zemlji donio nezavisnost. U regulisanju međusobnih odnosa otišlo se još dalje od toga. Poželivši Duklju za prijatelja, vizantijski car je njenom izaslaniku dodijelio visoku titulu protospatara.
Velikom pobjedom nad vizantijskom vojskom Duklja je bila prva balkanska zemlja koja je snagom oružja izborila priznanje nezavisnosti od Vizantije. U izvještajima vezanim za pomenutu bitku (1042/43) prvi put je pomenuto i njeno novo ime - Zeta, koje će se sve više ustaljivati, ali još dugo egzistirati uz naporednu upotrebu njenog starog naziva.
Danas se do fortifikacije na Vranjskom brdu dolazi starim, kaldrmisanim putem sa istočne strane brda Vranj. Na najvisočijoj koti, na ravnom platou se nalaze ostaci skoro kvadratne građevine sa dvije naspramno postavljene kule na kojoj se danas može vidjeti novopostavljeni relej.
Gabariti tvrđave su sagledivi i imaju skoro kvadratne dimenzije 25x25 metara, a na jugoistočnom i sjeverozapadnom uglu su ostaci kula različitih dimenzija. Zidovi su debljine oko metar i očuvani su različite visine zavisno od oštećenosti. Unutar bedema se nalazi i drugi objekat kvadratne osnove sa zidovima debljine oko metar. Zidovi ovog objekta su sačuvani do visine skoro četiri metra, osim sjevernog koji je srušen. U neposrednoj blizini nalazi se u donjim zonama očuvana, ovalna fortifikacija izvedena u tehnici suvozida. Pretpostavlja se da se radi o praistorijskoj gradini odnosno refugijumu.
Zapušten i urušen
Kompleks je zapušten i urušen i osim releja nisu vidljivi recentni zahvati na ostacima arhitekture, tako da je moguće sagledavanje glavnih arhitektonskih objekata (bedemi, kula, kasarne, refugijum), koji svjedoče o nekadašnjem izgledu utvrđenja.
Ostaci fortifikacija u ambijentalnom kontekstu i sistemu limesa, kao i postojanje arheološke slojevitosti, glavne su osobenosti ovog kulturnog dobra. Brižljivo odabrana pozicija za gradnju utvrđenja, sa koje se sagledavaju naselja u ravnom dijelu sjevernog priobalja Skadarskog jezera i vizuelna komunikacija sa gradinama - utvrđenjima helenističkog perioda (Samobor, Medun…) i srednjovjekovnim utvrđenjima ili gradovoma (Žabljak Crnojevića, Balšin grad….), dodatno unaprjeđuje stav o osobenosti tvrđave u Vranju posebno kada se uzme u obzir istorijski značaj kulturnog dobra koje se ogleda se u atribuiranju geneze utvrđenja u vrijemevladavine Vojislavljevića, baziranim na tumačenju pisanih izvora i materijalnih dokaza.
Istorijski značaj se ogledai i u mogućnosti izučavanja ostataka fortifikacija (helenistički period i period XI vijeka),proučavanju istorije i arhitekture XI i XII vijeka (vrijeme dukljanske države),proučavanju života Vojislavljevih sinova.
Mogućnost proučavanja fortifikacija iz perioda helenizma i fortifikacija i sakralnih objekata iz perioda XI-XII vijeka, daje ovom kulurnom dobru dodatni, arhitektonski značaj.
Crnogorski iskon i korijeni
Za kraj bismo ponovili pitanje prof. dr Božidara Šekularca iz njegovog rada “Dukljanska država - Crnogorski iskon i korijeni“ koje na nivou simboličnog ali istovremeno i u realnoj ravni opisuje nezavidnu sutuaciju u kojoj opstaje ovo kulturno dobro od nacionalnog značaja. Njegovo pitanje izvorno glasi –“ Zašto ono čime bi se drugi narodi ponosili izaziva otpor u dijelu današnje Crne Gore? “
Elaborirajući odgovor on je kazao:
“Želimo naglasiti još jednu činjenicu: Crna Gora ima izuzetno kulturno, državno i etničko nasljeđe, dio kojeg je uvršten i u svjetsku kulturnu baštinu. Nažalost, još uvijek nedovoljno izučeno, pa ne znamo da li zbog nedostatka kadrova i sredstava ili možda zbog toga što ne znamo da li da se njime ponosimo ili da ga velikodušno prepustimo drugima koji ga znaju cijeniti? Imamo li pravo pred istorijom, pred Bogom i ljudima, pred budućim generacijama Crnogoraca da se odričemo dukljanske države, temelja crnogorske prošlosti? To bi značilo da se odričemo svoje izvornosti.Možemo li zamisliti šta bi značilo za Francusku da se odrekne svojih Lujeva, Srbiju svojih Nemanjića, Rusiju svojih Romanovih...Svaku kulturu, svaku istoriju, pa i crnogorsku je neophodno proučavati, pratiti između mitskog i realnog, preko nacionalnog, u vremenu i prostoru. Kako je problem mitskog i realnog, kulturnoistorijski opseg veoma složen, to se može konstatovati da je on u Crnoj Gori još uvijek slabo proučen. Posebno ako se ima u vidu da je granica između mitskog i realnog promjenljiva i ima širi kontekst od državnih granica. I na kraju da zaključim: Crnogorci imaju svoj identitet, istoriju, milenijumsku državnu tradiciju, svoju kulturu i svoje ime. Valorizacijom svojih vrijednosti - istorijskih, kulturnih, nacionalnih, na naučnim istinama zasnovanim, ne samo što ćemo najbolje pomoći sebi i drugima, nego je to naša velika moralna i svaka druga obaveza.”
Nemamo što dodati ili oduzeti ovoj istorijskoj elaboraciji. Repetitio est mater studiorum - Ponavljanje je majka znanja, rekli su još stari Rimljani. Mi smo izgleda ponavljanjem (činjenjem ili nečinjenjem) dobili – REPETITOR.
