Crkva Sv. Pavla nalazi se iza katedrale sv. Tripuna, u podnožju brda Sv. Ivan. To je jedina od šest sačuvanih romaničkih crkava u istočnom dijelu grada, urbanog jezgra Kotora.
Po osnovnim građevinskim rješenjima oslanja se na već postojeće starije crkve u Kotoru poput sv. Luke, sv. Ane i sv. Marije Koleđate, sa kojima čini izuzetno vrijedan niz dragocjenih romaničkih sakralnih građevina Kotora. Kao vrijedan spomenik sakralne arhitekture zaštićeni je spomenik kulture od 1960. godine.
Građevina je dugo vremena bila sasvim zaklonjena od pogleda prolaznika jednim visokim zidom s romano-gotičkim portalom, čiji okvir ima motiv tordiranog užeta.
Tako da je samo romanogotički portal, sa okvirom od tordiranog užeta, ukazivao na postojanje značajne arhitekture iza tog zidnog platna. Uprkos brojnim kasnijim pregradnjama, crkva je zadržala osnovni romanički oblik sa mnogiin autentičnim detaljima, kao i ploču sa natpisom o gradnji.
Crkvu Svetog Pavla je kao svoju zadužbinu sagradio kotorski građanin Pavle Bari sa suprugom Bonom 1263. godine, kako svjedoči natpis na fasadi koji pominje srpskog kralja Uroša I, papu Urbana IV i kotorskog biskupa Marka.
Uz crkvu je uspostavljen najprije muški, a od kraja 16. vijeka ženski dominikanski samostan, u kome je okončala život 1565. godine kotorska svetiteljka, blažena Ozana. Kada je crkva u doba Napoleonove okupacije 1807-1814. bila pretvorena u magacin i kasarnu, tijelo blažene Ozane je zajedno sa oltarom svetog Pavla preneseno u Crkvu Svete Marije od rijeke, u kojoj se i sada čuva.
Prvobitna crkva bila je koncipirana u duhu ostalih romaničkih crkava Kotora. Prema sačuvanoj zapadnoj fasadi mogu se uspostaviti direktne paralele sa sv. Lukom - rasteretni luk, fasadna bifora i niz drugih detalja potvrđuju njihovu bliskost.
Kako je građevina smještena na izdignutom dijelu, iznad ulice, to se do nje dolazilo dvokrakim stepeništem ispod kojih je polukružno zasvedeni prostor - akrosolij - sa sarkofagom, u kome je, svakako, morao biti sahranjen ktitor crkve Pavle Bari a, vjerovatno, i njegova žena Bona. Na svodu akrosolija sačuvani su ostaci fresaka.
Crkva je u doba baroka pretrpjela bitne izmjene. Dužina prvobitne crkve poslužila je kao širina nove, mnogo veće građevine, orijentisane sjever - jug. Kasnije je bila pretvorena u stambeni objekat, a služila je i raznim drugim civilnim namjenama.
Crkva je inače oveća građevina, orijentisna za razliku od ostalih kotorskih romaničkih crkava dužom osom u pravcu sjever-jug, sa apsidom na sjeveru i baroknim ulaznim portalom na zapadnoj fasadi, te dva niza naknadno probijenih jednostavnih prozora na bočnim fasadama, dok joj je uz južnu i djelimično zapadnu fasadu prizidan objekt ulaza u nekadašnji samostan sa portalom prema ulici.
Kako se može pročitati u literature, tokom radova na istraživanjima ove crkve, koja je danas sanirana i dovedena u stanje da prima posjetioce, pažljivom analizom građe-vinskog sloga i načina obrade kamena, odnosno, takozvanog „rukopisa" pojedinih klesara, ustanovljeno je da je sadašnja stojeća građevina podignuta u 16. vijeku, možda kod prepravke u ženski dominikanski samostan.
Od izvorne crkve iz 13. vijeka - koja je bila pravilno orijentisana dužom osom u pravcu zapad-istok, ostao je sačuvan u novom zapadnom bočnom zidu sadašnje crkve dio nekadašnje glavne zapadne fasade, a u novom istočnom zidu samo dio nekadašnje istočne fasade sa apsidalnim lukom, ali bez srušene apside, izvorno prislonjene uz obronak brijega Sveti Ivan.
Naime, kod pregradnje i povećanja crkve, usljed nedostataka prostora za širenje prema brdu ili prema ulici, graditelji su zarotirali izvornu dužu osu za 90 stepeni prema sjeveru, srušili bočne zidove stare crkve, a njen zapadni i istočni zid - nakon uklanjanja apside - uklopili u zidove nove crkve, zapravo, sadašnje bočne zidove.
Stoga su temeljne partije srušenih bočnih zidova nekadašnje crkve otkrivene prilikom arheoloških iskopavanja u unutrašnjosti novije crkve, a tada je ustanovljen i ostatak originalnog poda od kamenih ploča crvene i bijele boje u obliku dijagonalnog šahovskog polja, kao i originalne grobnice u nivou toga poda.
Takođe, može se pročitati da je iskopavanjima u uskom dvorištu, između zapadnog zida crkve i ogradnog zida prema ulici otkriveno da se u crkvu 13. vijeka sa nivoa sadašnje ulice penjalo dvokrakim stepeništem, sada prekrivenim novijom jednokrakom skalinadom, vjerovatno iz 16. vijeka.
Pod tim starijim stepeništem bio je izgrađen arkosolij, naslonjen na dva stuba, u čijoj se niši nalazi uzidani kameni sarkofag, poklopljen kamenom pločom, sa tragovima nekoliko ukopavanja, za koji postoje indicije da je to grob ktitora crkve, kotorskog građanina Pavla Barija i njegove žene Bone.
Građevina je posljednjih godina obnovljena. Za ovu dragocjenu romaničku građevinu, koja u sebi krije tragove kasnijih pregradnji i promjena, bio je izrađen i realizovan projekat revitalizacije i uklapanja u kulturne tokove grada.
Tako da je ova dragocjena građevina revitalizovana i adaptirana kao jedinstveni izložbeni muzejski prostor za bogatu zbirku kamenih spomenika gradskog Lapidarija, odnosno, kao polivalentna dvorana za izložbe, koncerte, naučne skupove i slično.
Definitivno, projektom revitalizacije ovo kulturno dobro je vraćeno iz zaborava i nastaviće da svjedoči svojim izgledom o graditeljskim i kulturno istorijskim dometima naše baštine.
