To je najbolje iznio savremenik tih događaja, britanski ministar vanjskih poslova, ser Vilijam Gledston Mlađi, sin čuvenog britanskog liberalnog premijera i velikog poštovaoca Crne Gore, V. Gledstona, koji je pred Parlamentom svoje zemlje rekao da „gora sudbina ne bi snašla malu Crnu Goru ni da je bila na strani neprijatelja, a ne saveznik u ovom ratu“. Na žalost, tadašnja međunarodna javnost nije imala sluha za patnju crnogorskog naroda, niti je pokušala da cijeni njegove žrtve u Prvom svjetskom ratu. Pred energičnom propagandom srpske vlade, naslonjene na ideje tajne organizacije „Ujedinjenje ili smrt“, koja je sve radila da utilitaristički pripoji Crnu Goru Srbiji, velike sile su ostale gluve na vapaje kralja Nikole i njegove emigrantske vlade u Neiju. Na taj način, propuštena je prilika da se nova država Južnih Slovena zasnuje na demokratskim principima i jednakosti među konstitutivnim narodima, što bi možda, u nastupajućim istorijskim prilikama, i produžilo njen vijek.
Zajedno sa crnogorskom državom stradala je i njena autokefalna crkva. Ogromni napori koji su ulagani od strane generacija Crnogoraca, naročito vladika i dinastije Petrović-Njegoš, na uspostavljanju nezavisne i priznate pravoslavne crkve u kratkom vremenu su pale u vodu. Obesmišljena je i izbrisana vjekovna borba za utemeljenje i održanje Crnogorske pravoslavne crkve, jednostranim potezima pera i serviranjem nelegalnih akata. Crkvena organizacija, koja je na ovom prostoru nastajala od XV vijeka i koja je u sebi nosila istinska obilježja i tradiciju crnogorskog naroda, brutalno je ukinuta od strane „bratskih“ okupacionih snaga. Utopljena je i preinačena uz pomoć falsifikata i nelegitimnih odluka, ona crkva koju su stvarali vladika Danilo Šćepčev, Sveti Petar Cetinjski i Njegoš. Jer ne smijemo zaboraviti, upravo je Rade Tomov taj koji je konačno odbranio autokefalnost Crnogorske crkve, kojoj je bio na čelu i dobio za nju priznanje u cijelom pravoslavlju.
Nad takvom crkvom, čija je autokefalnost potvrđena i Ustavom Kraljevine Crne Gore iz 1905. godine, deceniju i po kasnije, izvršen je gnusni zločin, pod perfidnom formom dorovoljnosti. Samostalna Crnogorska crkva, sa svojim običajima, tradicijom i ukorijenjenošću u narodu, prestala je da postoji, a nametnuta joj je strana ideologija svetosavlja, kojom su poništene sve vrijednosti na kojima je počivala. Koliko je dobrovoljna bila odluka da se autokefalna Crnogorska crkva utopi u Pravoslavnu crkvu u Kraljevini SHS (koja će tek kasnije dobiti naziv Srpska pravoslavna crkva), vidi se po tome da je akt o tome dobijen nelegalno, bez pristanka punog saziva njene konzistorije, koja je još uvjek bila dijelom raseljena zbog Velikog rata. Da je sve to bio sam formalan čin, pokazuje odnos novih vlasti prema sveštenstvu i imovini Crnogorske pravoslavne crkve.
Smatrajući je jednako pobunjeničkom kao i Komitski pokret, nove okupacione vlasti shodno tome su se i ophodile prema njoj. Iako je dobar dio njih podržao odluke nelegalne Podgoričke skupštine, pa i uzeo učešća u njoj, jedan dio je ostao vjeran svom narodu i zajedno sa njima podnosio stradanja pod okupatorskim režimom. Među njima, najveći po činu svakako je bio arhimandrit Maksim Pavićević, koji je u crkvi u Župi Nikšićkoj dao svoj blagoslov crnogorskim komitama i njihovoj borbi. Zbog toga, bio je uhapšen od strane srpskih trupa, pretučen, mučen i na kraju utamničen u podgoričkoj Jusovači. Njegova crkva u Župi gađana je topom i sravnjena. O njegovom utamničenju i mukama kojima je bio podvrgnut oglasila se čak beogradska štampa, pa radikalska „Tribuna“ optužuje vlasti: „Vi ste oni koji su primorali arhimandrita Pavićevića da čisti vaše klozete.“ Pored njega, „Glas Crnogorca“ iz Pariza javlja da su sa arhimandritom u Jusovači utamničeni još Ilija Jovićević, sveštenik sa Ceklina, narodni poslanik i član Konzistorije, popovi Marko Plamenac iz Crmnice, Jovan Jovetić iz Ćeklića i Petar Vuković iz Komana.
Svi oni su prošli slično ili gore od arhimandrita Pavićevića. Još mnogi drugi sveštenici bili su primorani da odu iz Crne Gore ili da stradaju zajedno sa svojom pastvom. Kao i uvijek, sveštenstvo se odlučilo da ostane sa narodom i potčini se novim vlastima i političkim prilikama. Međutim, još veći zločin izvršen je nad imovinom Crnogorske pravoslavne crkve. Njeni manastiri i crkve, inače u vlasništvu ili države ili crkvenih opština, nasilno su pripajani od strane nove države i beogradske centrale. I tako u narednih sto godina. Valjda je vrijeme da to ispravimo.
