Taj upis stećaka, kulturnog fenomena karakterističnog za područja Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Crne Gore i Srbije, bila je zajednička serijska nominacija četiri države koje su na projektu uspješno sarađivale od 2009. Tada je status mjesta svjetske baštine dobilo 28 lokaliteta sa područja četiri države, od čega tri nekropole stećaka sa područja Crne Gore. Grčko groblje u Plužinama, te Bare Žugica i Grčko groblje na Žabljaku, od tada imaju status UNESCO mjesta svjetske baštine.
Prema nekim ranijim istraživanjima samo na teritoriji opštine Nikšić nalazi se više od 1.300 stećaka, a najljepši primjerci su kod crkve Sv. Petra i Pavla, na Moštanici, prostoru prema Grahovu, Velimlju i u Župi.
Stećci, koji su se nekada nalazili ispred crkve Sv. Petra i Pavla, djelo su majstora iz perioda od 13. do kraja 16. vijeka. Njih je početkom šezdesetih godina prošlog vijeka na tom lokalitetu bilo 396, kako je to zabilježio Dimitrije Sergejevski.
Arheolog Predrag Malbaša i istoričarka umjetnosti Tijana Samardžić u studiji “Stećci u Crnoj Gori” donijeli su prvi obuhvatan prikaz stećaka na tlu Crne Gore, te ukazali su na potrebu istraživanja i očuvanja ovih srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika, kao unikatnog fenomena u evropskoj i svjetskoj kulturi.
Prenosimo neke od zaista izvanrednih podataka i zapažanja ovih autora.
Značajni podaci iz putopisa
Stećci se, prema poznatim pisanim izvorima, prvi put spominju 1530. godine u djelu "Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Romeliju" Slovenca Benedikta Kuprešića, tumača u poslanstvu austrijskog cara Ferdinanda I Habsburškog. Iako je interesovanje za stećke postojalo mnogo ranije njihovo sistematsko proučavanje započinje od austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine.
Prvo značajno književno djelo u kojem je istaknuta kultura stećaka, a koje je ujedno i pronijelo glas o njima u svijet, je putopis "Put po Dalmaciji" italijanskog prirodnjaka, mineraloga i sveštenika Alberta Fortisa iz 1774. godine. Tokom 19. vijeka niz stranih putopisaca i istraživača među kojima Džon Gardner Vilkinson (John Gardner Wilkinson), Artur Evans i Johan Esbot (Johann Asboth) bilježili su podatke o stećcima uglavnom sa aspekta iznošenja svojih ličnih zapažanja i opservacija. Prvi popis stećaka na prostoru administrativne vlasti uradila je Austrougarska tokom 1887. i 1898, a rezultat popisa je saopšten deset godina kasnije.
Krajem 19. vijeka, u vrijeme austrijske uprave u BiH povećao se interes stranih i domaćih naučnika za proučavanje stećaka. Međutim, presudan događaj u sistematskim nastojanjima na naučnoj valorizaciji stećaka bilo je osnivanje Zemaljskog muzeja u Sarajevu 1888. godine i pokretanje Glasnika, u kojem su publikovani prvi po nauku vrijedni prilozi o stećcima.
Tom krugu istraživača između ostalih pripadaju: Vid Vuletić-Vukasović, Kosta Hörmann, Petar Kaer, Ćiro Truhelka i Vejsil Čurčić. U godinama između dva svjetska rata nije bilo organizovanog proučavanja stećaka i njihove zaštite, međutim, poslije "Izložbe srednjovjekovne umjetnosti jugoslovenskih naroda" u Parizu 1950, prepoznata je kulturološka i naučna vrijednost stećaka.
Iz tog razloga Savezni institut za zaštitu spomenika kulture odlučio je da sprovede akciju rekognosciranja stećaka i da taj posao organizuje kao sistematsku međurepubličku saradnju. Shodno tom zadatku u Sarajevu je 28. decembra 1950. održana konferencija gdje je predstavljen akcioni plan i ustanovljena metodologija načina sakupljanja podataka vezanih kako za nekropole tako i za pojedinačne primjerke stećaka.
Prvi popis
Prilikom te akcije sačinjen je prvo popis nekropola u Bosni i Hercegovini, a potom u Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori. U razdoblju od 1950. do 1967. godine važnije nekropole detaljno su proučene i o njima objavljene monografije. Mnogi stručni i naučni časopisi tog vremena obiluju natpisima iz ove oblasti, od kojih su mnogi posvećeni proučavanju pojedinog segmenta stećaka, kao što su na primjer natpisi, ukrasi ili arheološki materijal. Zahvaljujući ovim aktivnostima nastala je jedna generacija naučnika koja je dala veliki doprinos u rasvjetljavanju fenomena stećaka. Njoj pripadaju: Alojz Benac, Šefik Bešlagić, Đuro Basler, Dimitrije Sergejevski, Marko Vego, Marian Wenzel i Nada Miletić. O stećcima u Hrvatskoj pisali su Anđela Horvat, Cvito Fisković, Ljubo Karaman, dok je o stećcima u Srbiji najviše pisala Mirjana Ćorović-Ljubinković.
Izvanredan izvor je i monografija "Stećci–bosansko i humsko mramorje Srednjeg vijeka" bosansko-hercegovačkog istoričara Dubravka Lovrenovića u kojoj je autor dao sveobuhvatnu analizu ovog kulturno-istorijskog fenomena na prostoru Bosne i Hercegovine.
Iako u narodu za ova kamena nadgrobna obilježja postoje brojni i razni nazivi u zavisnosti od područja gdje se koriste, u literaturi i praksi najčešće se koristio pojam stećak, pa ga je nauka kao takvog prihvatila i priznala. Ranije su se centralnoj Bosni najčešće upotrebljavali izrazi mramor i mramorje a u zapadnoj Bosni i većem dijelu Hercegovine mešhed ili mašet.
Za istočne krajeve Bosne i Hercegovine i za Crnu Goru karakteristični naziv za nekropole stećaka bio je grčka groblja. Termine biljeg, kâm, zlamen i vječni dom nalazimo u natpisima sa stećaka a čitave nekropole često se nazivanju kao kameni spavači, svatovski ili bogumilski grobovi, rimska, divska ili džinovska groblja. Naziv stećak vuče porijeklo od riječi stojećak, u značenju nečeg uspravnog, trajnog, velikog i vječnog.
Svjedoci onovremene pismenosti
Za istraživače stećaka natpisi su od višestruke koristi. Prvenstveno oni predstavljaju dragocjen materijal za proučavanje pisama i razvoja narodnog jezika, i sa druge strane izvor za proučavanje istorijskih događanja u srednjem vijeku.
Neki natpisi donose pojedinosti iz pokojnikova života, molitve i veoma interesantne pogleda na život i smrt.
Epitafi na stećcima svjedok su onovremene pismenosti. Oni uglavnom otkrivaju ime pokojnika. Na nekim primjercima je i potpis dijaka - pisara koji je sastavio i uklesao natpis. Neki natpisi donose pojedinosti iz pokojnikova života ili molitve.
Ipak, ono što posebno karakteriše srazmjerno malobrojne zapise sa stećaka je narodna mudrost uklesana na kamenu.
Neki, izvodi i detalji iz ovih zapisa plijene svojom zagonetnošću, razboritošću ili čistom filozofijom. Tako su natpisi sa stećaka, osim dokumentarne i istorijske vrijednosti, postali i reprezenti specifičnog umjetničkog izraza zasnovanog na kultu smrti čija postojanost i ljepota nije prestala ni danas.
Bez sistematskog proučavanja u CG
Za razliku od Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Srbije gdje je stećcima poklonjena velika pažnja u Crnoj Gori se do sada nije pristupilo sistematskom proučavanju stećaka. Istraživanja nekropola nijesu vršena na državnom ili institucionalnom nivou, ali se zahvaljujući ranijim pojedinačnim istraživanjima može uraditi sumarni popis jednog broja najpoznatijih nekropola sa stećcima po opštinama.
Neke od ovih nekropola predstavljaju pravo kulturno blago, koje je zbog nemarnog odnosa i nezainteresovanosti prepušteno propadanju. Koliko su stećci ostavili traga na ovim prostoru vidi se iz lokalnih naziva mjesta na kojima se pojavljuju, pa čak i tamo gdje se javljaju u svom amorfnom obliku.
Oko ovih nekropola najčešće su u naseljenim mjestima formirana groblja.
Na teritoriji opštine Nikšić nekropole stećaka su evidentirane na lokalitetima: crkve Sv. Petra i Pavla, u Počekovićima, crkve Sv. Arhanđela Mihaila u Prigredini blizu Velimlja, crkve u Počivalima, u Podljutu, Barama Božovića (Rastovac), Grebnice (Rastovac), Grebnice pod Uzdomirom, Grebnice u Cerovici, Bobotovo Groblje, Lokalitet Vratkovići (Golija), Bogetići, Željev Do pod Stražištem, Smrduša kod Podbožura, Stuba, Balosave (Vilusi), Šipačno, Lukovo, Potkupić, Višnjića Do (Golija), Prevale, Trepča, Pilatovci, Tupan na Tanurovom brdu u Banjanima, Vilusima, Mokri Do, Vraćenovići, Miruše, Štrpca, Maočići, Broćanac Nikšićki, Gornje Polje kod Grahova, Klenku u Banjaninima, Zagrad (Nikšićka župa), Miolje Polje (Nikšićka župa), Krstac (Golija), Smoljevik (kod Stubice), Stražnica (Petrovići), Kočani, Kuside, Drijenak (Petrovići), Glibavac, Liverovići, Carine (Nikšićka župa), Gornje Polje kod Grahova, Broćanac Baćovića, Dragalj, Broćanac Viluški, Spila, Broćanac Budoški, Peraj Do (kod Brezovika), Vir (Gornje Polje), Opačica (pod Budošem), Perast (kod Vira), crkve sv. Nikole u Grahovu, Milovići (Velimsko polje), Miljanići (Velimsko polje), Klenje kod Velimlja, Koravlica, Macavare (kod Velimlja), Moštanica, Ništice (Golija), Proplanak (kod Vidrovana), Riječani.
U Plužinama na lokalitetima: Brezna, Pivski manastir, Ravno, Brvna (Pišča), Boričje, Stabna, Stolac, Knežev Do, Boškovo groblje Donji Unač, Bukovac, Ilijino brdo, Stubline (Donja Brezna), Gornja Brezna, Donji Broćanac, Sinjac, Goransko, Smriječno, Gradac, Plužine, Zagrebine, Valje, Grgureva bara, Krivodo, Šćepan-Polje, Papratište Šćepan-Polje, Zagrađe Šćepan-polje, Lužnica Miloševići, Magude Ružin grob, Rudinice, Miljkovac, Todorov do, Suvodo Brljevo, Trsa, Pirni do, Crkvište, Grac, Grgureva bara, Nikolin dol, Hercegova crkva, Mratinje, Mramorje Brljevo, Borkovića katun, Boričje.
U Pljevljima na lokalitetima: Poda (Donja Brvenica), Pižuri, Poblaće, Zaviđen, Đurđevića Tara, Glisnica, Gornji Gradac, Kakmuž, Kruševo, Marina šuma, Mataruge, Mirovića groblju, Vrulja, Odžak, Potpeće, Rađevići, Rovići.
U Žabljaku Bare Žugića i Novakovići, Šavniku Pošćenje i Previš i na Cetinju Vlaška crkva.
Pored navedenih opština, nije isključena mogućnost da se stećci nalaze i na teritoriji nekih drugih opština Crne Gore, prije svega na sjeveru a moguće i na većim nadmorskim visinama u zaleđu Jadranskog mora.
Iz „Starina“ Šefika Bešlagića
Tome u prilog ide tekst Šefika Bešlagića koji u Starinama piše da je prilikom službenog boravka u Kotoru 1972. godine saznao da se u Perastu već odavno nalazi kameni nadgrobnik u obliku krstače na kojem je ćirilski natpis. Ovaj nadgrobnik su 30-ih godina prošlog vijeka sveštenik Don Gracia i Miroslav Brajković prenijeli sa brda Sutilija u Perast.
Natpis na ovom stećku govori o pravednoj pogibiji izvjesnog Šćepana Vukova, a Bešlagić ga datuje u kraj 15. vijeka. Sudbina ovog stećka, autorima nije poznata ali je ovaj nalaz svakako veoma interesantan jer na području Boke do danas nijesu ustanovljene nekropole stećaka a najbliži kraj sa stećcima su Krivošije u zaleđu Boke Kotorske ukoliko se ne računa, u nauci nikada potvrđeni primjerak iz Spiča.
Malo je poznato da je odmah nakon oslobođenja Nikšića ovaj grad obišao engleski arheolog Artur Evans i između ostalih podataka pribilježio postojanje monolitnih nadgrobnih ploča. Pavel Apolonovič Rovinski, ruski naučnik i publicista, koji je sa kraćim prekidima boravio u Crnoj Gori od 1879-1907. godine, takođe se interesovao, obilazio i opisivao lokalitete sa stećcima na nikšićkoj teritoriji a u svom radu "Crna Gora u svojoj prošlosti i sadašnjosti" i objavio svoja zapažanja o ovim značajnim starinama.
Pored Dimitrija Sergejevskog o stećcima u nikšićkom kraju pisao je tokom prve polovine prošlog vijeka istoričar i geograf Svetozar Tomić, jedan od saradnika Jovana Cvijića.
O svojim zapažanjima Tomić je 1949. godine objavio rad Piva i Pivljani. O stećcima u nikšićkom kraju i skrećući pažnju na njihovo nestajanje pisali su novije vrijeme Gojko Kilibarda u brojnim tekstovima i Maksim Vujačić u Nikšićkim novinama.
Kilibarda slikovito piše o prvim počecima zaštite stećaka u Nikšiću navodeći da se Državnom arhivu na Cetinju mogu naći dokumenta kako su plemenski kapetani preduzimali mjere zaštite stećaka. Jedna prijava se odnosi na slučaj u Gornjem Polju kod Grahova, kada je neki majstor upotrijebio stećak za gradnju nadgrobnog spomenika vojvodi Jovanu Baćoviću, što se dogodilo na kraju 19. vijeka.
Najveći doprinos faktografskom pristupu istraživanja i evidentiranju lokaliteta u nikšićkoj opštini dao je istoričar umjetnosti Slobodan Raičević. Raičević je magistrirao odbranom rada "Spomenici u staroj župi Onogošt" a doktorirao sa tezom "Stilska obilježja sakralnog slikarstva Crne Gore u Novom vijeku".
Na osnovu ovih radova, uvodom u postojeću dokumentaciju i obilaskom terena na teritoriji opštine Nikšić po svom značaju izdvajaju se sljedeće lokacije:
Crkva sv. Petra i Pavla podignuta je u centru nekropole stećaka u samom urbanom naselju Nikšića. Iako nema preciznih podataka o vremenu gradnje ove crkve na osnovu njenog živopisa smatra se da ona ne može biti starija od 17. vijeka.
Nikšićka nekropola bez brojnih stećaka
Usljed potreba stvaranja prostora za pravljenje novih grobnica, nikšićka velika nekropola stećaka, je nažalost u prošlom vijeku ostala bez mnogih primjeraka. To se najbolje može vidjeti ako se uporede izvještaji pojedinih istraživača o broju stećaka na ovoj nekropoli. Tako, početkom šeste decenije prošlog vijeka Dimitrije Sergejevski je na njoj nabrojao 396 nadgrobnika. Tri decenije kasnije Šefik Bešlagić je ustanovio da ih ima svega 125.
Početkom devedesetih stručnjaci Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture ih popisuju svega pedesetak. Prema Bešlagićevom zapažanju od tada registovanih 125 stećaka bilo je 14 ploča, 105 sanduka, 4 sljemenjaka i 2 krstače. Bezmalo polovina od njih posjedovalo je klesani ukras (12 ploča, 20 sanduka, 4 sljemenjaka i 2 krsta), a neki su imali i natpis. Stećak sa natpisom ugrađen je u južni zid crkve Sv. Petra i Pavla. Stećci su dobre kamenorezačke izrade, ali su nekropola i njeni stari stećci dugo vremena bili prepušteni nebrizi.
Mnogi od stećaka utonuli su u zemlju, pomjereni su sa prvobitnog mjesta i zarasli u šipražje. Štaviše neki od njih upotrijebljeni su za nove nadgrobne spomenike na čemu su između ostalih još 1972. godine u Nikšićkim novinama upozorili Pavle Mijović i Mirko Kovačević.
Od klesanog ukrasa na njima se najčešće sreću lozica, razne vrpce, frizovi, bordure, krst sa tri ili četiri kraka, luk, strijela, štit i mač. Znatan broj stećaka dekorisan je paralelnim rebrima, diskovima i koncentričnim krugovima, polumjesecima, rozetama ili nizovima arkada.
Na njima se sreću i figuralne predstave: narodne igre, pojedinačni likovi i viteško nadmetanje, turniri. Stari nadgrobnici kod Petrove crkve u načelu su orijentisani po pravcu istok-zapad.
Nekropola stećaka Groblje kod Petrove crkve u Nikšiću vrlo je zanimljiva iz više razloga. Poznati arheolog Artur Evans bio je prvi arheolog koji je 1877. godine vidio ovu nekropolu i imajući iskustvo sa stećcima zbog svoje ranije posjete Bosni i Hercegovini obratio je posebnu pažnju na nikšićke stećke.
On je nekoliko godina kasnije svoja zapažanja o stećcima pa dijelom i ovih u Nikšiću ukratko iznio u izdanju "Antiquarian Resarshes".
Na inicijativu i akcijom stručnjaka Centra za kulturu najveći dio preostalih stećaka sa gotovo potpuno uništene nekropole tokom osme decenije prošlog vijeka dislociran je sa prirodne lokacije, pa se nametnula potreba prezentacije ovog vrijednog kulturnog blaga. đPosao na izradi Elaborata o prezentaciji stećaka sa Nikšićke nekropole povjeren je Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture sa Cetinja.
Kameni grad
Razmatrano je nekoliko mogućnosti između kojih i formiranje lapidarijuma za šta su postojala izvjesna opravdanja jer bi eventualno formiran lapidarijum imao organsku vezu sa muzejskim zbirkama, što bi doprinosilo što potpunijem sagledavanju kulturnog nasljeđa nikšićkog regiona. Međutim, postavljanjem „Kamenog grada“ zauzet je dio površine koji bi bio optimalan za formiranje lapidarijuma. Tako da je preostala varijanta prezentacije stećaka u okviru kaskadnih površina na šest platoa, ispod hrama Sv. Vasilija. Tom prilikom nije obrađena mogućnost za konzervaciju dislociranih stećaka, koji su većim dijelom teže oštećeni usljed izlizanosti kamena, mehaničkih oštećenja i zaprljanosti.
Tako da se činilo 2014. da su otvaranjem lapidarijuma stećci konačno stigli na “zaštićeni” teren. Zaštićen od svih osim od savremenih neimara. Zbilja, što reći nakon ovog “divljanja” koje vidimo kako na fotografijama tako i neposrednim uvidom na nikšićkom lapidarijumu stećaka. O neimarima koji su izgleda uspjeli u svom naumu. Da budu poznatiji i važniji od nikšićkih kulturnih dobara.
Briga o stećcima u Crnoj Gori se odavno pokazala kao aktivnost koja zahtijeva posebnu pažnju. U saradnji sa Ministarstvom kulture Crne Gore NMCG 2012. godine svečano je obilježio Dane evropske kulturne baštine. Tim povodom otvoren je Lapidarijum u dvorištu Njegoševog muzeja Biljarde, s ciljem da u perspektivi tu budu izloženi reprezentativni primjerci dislocirane kamene plastike sa svih važnijih arheoloških lokaliteta u Crnoj Gori. Trenutnoje prezentirano 11 stećaka porijeklom iz opštine Nikšić i područja Pljevalja. Radi se o sljemenjacima, sandcimai pločama sa lokaliteta koji su decenijama izloženi devastaciji.
Tada je odlučeno da će Lapidarijum funkcionisatikao organizaciona jedinica novoosnovanog Arheološkog muzeja Crne Gore.
Odluka da se proslava Dana evropske kulturne baštine, u Crnoj Gori, posveti te godine baš stećcima, uporište je imala učinjenici da je njihova kulturna vrijednost znatno ugrožena, zbog različitih faktora i da su često devastirani.Tada je rečeno da će posjetioci Biljarde moći da vide stećke koji su bili najugroženiji i koje je, Narodni muzej u saradnji sa Ministarstvom kulture, dopremio na Cetinje kako bi tu bili adekvatno štićeni i fizički i administrativno.
Pravdajući svrsishodnost tog dislociranja tada je rečeno da Zakon o zaštiti kulturnih dobara sve institucije koje se bave kulturnom baštinom obavezuje na tzv. preventivne mjere, koje će pružiti zaštitu i očuvanje ugroženih kulturnih dobara, bilo da već imaju taj status ili da imaju prepoznate kulturne vrijednosti koje ga za taj status preporučuju.
Tada je iskazana zrelost u poimanju značaja interkonfesionalnosti stećaka, biljega, biliga, belega, kama, kamenova, mramora, ..., kako god ih nazivali na tim prostorima.
Proces zaštite
Međutim, svjesni lošeg stanja u kojem se nalazi veliki broj stećaka i bojazni od njihovog trajnog nestajanja, izazvanih različitim faktorima, zubom vremena, nebrigom i neadekvatnom zaštitom, nestručnim i nesavjesnim odnosom prilikom izvođenja infrastrukturnih radova, vandalizmima i sl, uporedo sa procesima normativne i dokumentacione zaštite, otpočeo je proces njihove fizičke zaštite.
Tako da je odlučeno da Ministarstvo kulture i Narodni muzej za obilježavanje manifestacije Dani evropske baštine 2012, realiziju aktivnosti na dislociranju dijela najugroženijih reprezentativnih primjeraka od daljih devastacija u Narodni muzej, gdje će, institucionalnom zaštitom, kontinuiranim konzervatorskim mjerama i nadzorom, biti trajno sačuvan dio kulturne baštine.
Međutim, danas kada krenete u obilazak tih prezentovanih reprezentativnih primjeraka kamene plastike u Lapidarijumu pored Biljarde morate se spremiti na nekoliko neophodnih koraka. Iako na tabli ispred ulaza u Njegošev muzej Biljarda piše da je omogućeno i pregledanje Lapidarijuma kao i Reljefne karte Crne Gore to ipak mnogi posjetioci jednostavno – ne vide.
U lapidarijumu
Pored toga što je uredno navedeno i u flajeru kao i u Vodiču kroz muzej da možete pogledati Lapidarijum do njega ćete ipak stići samo ako – izrazite želju da vidite “prezentovane reprezentativne primjerke kamene plastike”. Interesovanje za Reljefnu kartu Crne Gore je očigledno puno veće jer da pogledate Lapidarijum imaćete i tu privilegiju da vam – otključaju dvorišna vrata. Tako da se ova posjeta može promovisati po onom čuvenom naslovu iz filma – Sam u Lapidarijumu.
Kada konačno uđete u dvorišni dio Biljarde vidite da tekst iz Vodiča kroz muzeje potpuno odgovara sadržaju. Tamo piše: “U drugom, sjeveroistočnom dvorištu posjetioci mogu uživati u ljepoti ovog kamenog zdanja u kojem je prezentirano 11 stećaka. Sljemenjaci, sanduci i ploče sa lokaliteta područja opština Nikšić i Pljevlja, konačno su sačuvani od dalje devastacije, a specifičnost klesanja dostupna je radoznalim pogledima brojnih posjetilaca.”
Taj dan brojni posjetioci su očigledno bili na pauzi, tako da se sadržaj Lapidarijuma mogao pogledati bez gužve i vike.
Odmah na ulazu stoji spomenik Bosanskoj vili tako da tek kad prođete pored njega možete vidjeti zbilja neprolaznu ljepotu vještine rada u kamenu. Stiče se utisak da kameni monolog Cetinja i Biljarde još više daje na ljepoti i utisku koji ovi kameni spomenici ostavljaju na posjetioca. Ambijent, prostor i spomenici koje svakako treba preporučiti svakom posjetiocu Cetinja da pogleda.
Zamjerki ima, ali sa malo napora popadali stećci bi pokazali svoju kamenu otpornost. Pa da se omogući da Lapidarijum bude još funkcionalniji.
