Spaso-Preobraženska katedrala, saborna crkva u Odesi, u nedelju 23. jula 2023. godine teško je oštećena ruskim projektilima.
Ona je stara kao i sama Odesa. Gradnja joj je započeta novembra 1795. godine, koji mesec kasnije od postavljanja kamena temeljca 1794. godine za dizanje samog grada kog je po naređenju Katarine Velike započeo veliki knez Grigorije Potemkin. Ugaoni kamen katedrale je postavio mitropolit Gavrilo. Njen glavni arhitekta je bio Italijan Frančesko Frapoli. Zato je katedrala tako romantično i izgledala, zajedno sa mnogim drugim zgradama u Odesi koje je on projektovao ili upravljao njihovom izgradnjom poput gradskog pozorišta, bolnice, luke, tvrđave, Crkve Svetog Trojstva za Grke u Odesi i drugih zdanja.
Katedrala je završena 1808. godine, a osvećena je za rad 1809. godine, kada ju je nadbiskup Platon na središnjem oltaru posvetio Isusovom preobraženju – njegovom spektakularnom pretvaranju u svetlost na planini Tavor u Galileji. Dva sporedna oltara su posvećena svecima Nikoli i Spiridonu.
Po Frapoliju katedrala nije bila tako velika kao što je to postala naknadnim dograđivanjima, kako smo je mi do juče znali, ali je stilsko jedinstvo očuvano.
SVATOVI NIJESU STRADALI
Do juče proruski gradonačelnik Odese Genadij Trukhanov, povodom napada na katedralu i sam grad je u izjavi za medije kazao: ,,Kada biste samo znali koliko vas mnogo Odesa mrzi, i ne samo mrzi, već i prezire! Vi se borite protiv male dece u gradu i pravoslavne katedrale. Vi ste kreature bez prijatelja, bez morala i vrlina… Vi, nas Odešane, poznajete veoma malo. Nećete nas slomiti, bićemo zbog vas još ljući“.
Na svu sreću, iako je tog dana bilo u katedrali zakazano pet venčanja, u trenutku svemirskog supersoničnog raketnog udara na nju i na sam oltar, nije se odvijalo nijedno.
Tako je i oltar – žrtvenik, pošteđen dužnosti da krvlju opravda svoje ime. Ali je osim oltara i cele katedrale stradala i ikona Marije Bogorodice, zaštitnice Odese i najpoznatijeg umetničkog rada u crkvi.
Kažu da će je ipak obnoviti, katedralu UNESCO drži za svetsku vrednost.
KIRILOVA ODGOVORNOST
Sigurno će to Ukrajinci i učiniti, kao što su Ukrajinci i Rusi i 2003. godine ponovo digli ovu katedralu koju su 1936. godine razneli dinamitom Staljinovi boljševici (neki tvrde da su je razgradili kamen po kamen).
Na mestu dela ruševine digli su Staljinu za života ,,Staljinov mauzolej“, a na mestu oltara su hteli da izgrade javni toalet. Sprečio ih je svetski oftalmološki autoritet Vladimir Petrović Filatov koji je oko tog mesta svojim novcem finansirao podizanje cvetne kamene fontane koja je noću u duginim bojama osvetljavala okolni trg.
Ovu novu katedralu je po planu Frapolija i naslednika 2010. godine osveštao sam ruski patrijarh Kiril, jer je ona odlukom Ukrajine data na korišćenje Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi pod moskovskim patrijarhatom koja okuplja Ruse u Ukrajini. Ova crkva nije autokefalna, ona je teritorijalno ukrajinska ali je nacionalno ruska i stoga jeste filijala moskovske Ruske pravoslavne crkve. Njena obnova je koštala više od 615 miliona dolara sakupljenih od privatnih darodavaca iz zemlje i inostranstva.
I samo što je prošlo 13 godina od Kirilove zaštite katedrale prizivom Svetog Duha, Putin je u ime matuške Rusije, čiji mač patrijarh Kiril podržava, ponovo razneo rusku katedralu Ekaterine Velike. Sećamo se da je patrijarh Kiril prošle godine 25. septembra kazao da ,,ruski vojnik koji pogine u Ukrajini podnosi najveću žrtvu koja čisti sve lične grehe“.
Kakve veze sa tim ima pad katedrale, nadbiskupove stolice u Odesi? Pokušaćemo da to objasnimo.
MUKE UKRAJINSKE RUSKE CRKVE
Patrijarh ruske Ukrajinske pravoslavne crkve Onufrije je 27. maja 2022. godine, zajedno sa sveštenicima i kaluđerima ove moskovske filijale, odlučio da prekine sve odnose sa Rusijom i matičnom crkvom u Moskvi i rekao da moskovski patrijarh Kiril nije u pravu što je podržao Putinovu agresiju na Ukrajinu. Moskovski Kiril je dva dana kasnije, 29. maja, dobroćudno kazao da razume odluku ukrajinskih Rusa jer oni tamo ,,pate“ i - nastavio je sa ratom.
No, Zelenski nije hteo biti nejasan u dobroćudnosti. On nije verovao u neutralnost moskovske filijale. Naredio je istrage i pretrese njenih prostorija. Pao je u jarost kada je u novembru 2022. godine video snimak kako kaluđeri u Pečarskoj lavri pevaju pesmu ,,Majka Rusija se budi“. Zapretio je izgonom ove crkve iz Ukrajine. Nije možda morao. Na stotine njenih sveštenika ju je već napuštalo, iako Onufrije uporno dokazuje da je lojalan Kijevu.
Sada Onufriju ni Moskva ne veruje. Brojni prelati iz njegove crkve dižu glas protiv politike i saveza Putin-Kiril. Rusi u Ukrajini se plaše socijalne odmazde, plaše se izolacije u stanovništvu. Njima je jasno da nacionalna Pravoslavna crkva Ukrajine koja je 2019. godine dobila tomos za rad od carigradskog patrijarha Vartolomeja, kao priznanje prava Ukrajine da povrati Krim posle ruskog otimanja 2014. godine, stiče sve više ,,prava“ da bude nosilac saveza sa Kijevom za povraćaj i svih izgubljenih teritorija posle invazije Rusije 2022. godine.
Kijevska autokefalna crkva je postala jedino sigurna patriotska crkva, dok je moskovska podružnica postajala sve više prošlost lojalnosti Moskvi.
Moskva se sigurno još ne oprašta od svoje crkve u Ukrajini, ali je i svesna da od nje ne može zahtevati da ukrajinske Ruse diže na noge protiv Kijeva. Satrla bi ih preko noći. I, umesto da ih ostavi na miru i sačeka na budući mir sa Ukrajinom, ona je rešila da kazni patrijarha Onufrija zbog njegove politike očuvanja ruskog naroda i crkve u Ukrajini.
Rušenje katedrale ove ,,ruske“ crkve u Odesi je zaprepašćujuća svirepost Putina i Kirila. Njihova poruka Rusima u Ukrajini je:,,Ako nećete da poginete za nas, poginućete od nas, niste nam potrebni“.
Sigurno se pitamo otkud ovakva lakoća i surovost u odnosima Rusa između države i Crkve. Možda se odgovor nalazi u dugovekovnoj istoriji odnosa ruske države prema Crkvi koji je, u državno-crkvenoj istoriji Evrope i njenih pravoslavnih crkava, nepoznat.
PODLOŽNOST RUSKE CRKVE
Nikada u ruskoj istoriji Crkva nije bila rival carevima, već obrnuto - carevi su od Ivana Groznog u 16. veku, do Petra Velikog, a od njega ka svim narednim caricama i carevima, bili gospodari Crkve. Vitlali su njome kako su hteli. To se nastavilo i za vreme SSSR-a. Pod carevima je Crkvi oduzeta imovina, a sa Petrom Velikim u 18. veku je njoj oduzet i patrijarhat i kadrovska samostalnost sve do 1917. godine, tako da je njen politički šef postao car.
Od Petra do Lenjina (posebno od 10. Kongresa boljševičke partije 1921. godine), Staljina i Hruščova je tako. Stara je Rusija postala možda najjača predgrađanska sekularna država u Evropi, daleko pre sekularista u Engleskoj, Francuskoj i Austriji.
Odnos careva prema Crkvi se podudarao i sa samoniklim, tipično ruskim shvatanjem hrišćanstva. Rusi su tek u 17. veku krenuli da se krste sa tri prsta umesto sa dva jer je Boris Godunov kasno osnovao ,,patrijaršiju sve Rusije“ – tek 1589. godine, a milioni u narodu su bili ,,staroverci“, mistični sledbenici Josifa iz Volocka iz 15. veka, a kasnije i protopopa Avakuma iz 17. veka.
Staroverci raznih sekta su potom bili protiv Petra Velikog i unosa moderne evropske države u Rusiju. Oni su bili protiv svake države kao ustanove, bili su protiv bilo kakve crkvene birokratije i hijerarhije. Uživali su u socijalnoj izolaciji, povlačili se u šume, širili su egzaltirano uživanje u antiliturgijskim obredima i slavili izolaciono kaluđerstvo kojim se odbacuje svetovna vlast.
Poštovali su divne ruske manastire i smisao monaštva od doba Sergeja Radonješkog nadalje ali ne i kanonsko crkveno hrišćanstvo. Oni su se upuštali u iscrpljujuća bdenja iščekujući silazak Svetog Duha, pevali su i igrali do iznemoglosti (kao islamski sufisti i derviši), izazivali su histerične napade bezumne svesti sve do bestijalnih seksualnih sloboda i kastriranja. Ponosno su govorili da su ,,ludi u Hristu“. I dok se država odvajala od te verzije starovernog hrišćanstva, to hrišćanstvo je bežalo kako od države tako i od kanonske crkve, i bilo je paralela i preteča protestantskih ,,anarhističkih“ pokreta u Zapadnoj Evropi.
Ono nije smetalo dvoru u Moskvi. Otuda je dvor i mogao da bez bojazni uvodi nemačke i holandske protestante u državu, da iskorišćava njihova znanja i radinost menonita, nazarena i drugih, i pojačava izolacionu poziciju Ruske pravoslavne crkve.
RUSKA CRKVA MALO PROPOVIJEDA
Osobina Ruske pravoslavne crkve je to da je zbog sekularizma careva ona vrlo malo propovednička.
Ona se nije smela mešati u pitanja društvenog razvoja. Imajmo u vidu kako je car Aleksandar Prvi, i ne jedino on, podržavao protestantski pijetizam bezopasnih kvekera (drhtavaca), zapadnih protivnika države i crkvene organizacije.
Rusija, jednostavno, nema razvijenu borbenu crkvenu istoriju ravnu onim od pravoslavnih crkava koje su ulazile u svenarodni rivalitet sa spoljnom dominacijom - posebno su to propovedničke crkve na Balkanu. A ove crkve su nastavile sa tom obavezom i u novom društvu, jer su bile saveznik nezavisnosti nacionalnih interesa. Ako se na ijednu crkvu na Balkanu to izričito odnosi, onda je to istorijat sadašnjih delova Srpske pravoslavne crkve – iako ne zanemarujemo posebni istorijat pre svega grčke, crnogorske i bugarske pravoslavne crkve.
Opisana karakteristika Ruske pravoslavne crkve ukazuje na lakoću hladnokrvnog odnosa ruske države prema religiji i upotrebi religioznog stanovništva u državne ciljeve bez uobičajenih moralnih i emocionalnih prepreka.
Ruska država nije želela jaku pravoslavnu crkvu, a forsirala je u 18-19. veku nedržavne i miroljubive zapadne protestante. Udomila je u Moskvi čak i u Rimu zabranjene jezuite pod Katarinom Velikom, dok brojne staroverne hrišćanske sekte nisu želele ni državu niti pravoslavnu crkvu niti protestante.
Nema političke međuzavisnosti kod njih, svi su oni bili jedni drugima konkurenti. Zato je rušenje nedisciplinovane i politički nekorisne katedrale u Odesi za kremaljske Ruse lakše nego za druge vlade u Evropi. Za Kremlj su religija i Crkva samo jedna od potčinjenih falangi njegovog interesa kojih se on bezdušno otresa bez kajanja, a zbog žrtvovanih ljudi ni plače niti im se izvinjava.
PRAVOSLAVNE CRKVE ĆUTE – SRPSKA POSEBNO
Sve pravoslavne crkve su u šoku zbog rušenja katedrale u Odesi. Srpska pravoslavna crkva, posebno. Teško je bilo kome u Beogradskoj patrijaršiji da poveruje da ,,matuška“ Rusija može da se preko noći odrekne teritorijalnog jedinstva Velike Rusije i odbaci sopstvenu iredentističku crkvu na tuđoj teritoriji, u Ukrajini.
Šta ako jednog dana i dvorski Beograd tako odbaci politiku razaranja Crne Gore i Bosne i Hercegovine i napusti ideologiju ,,srpskog sveta“? Šta će tada biti sa crnogorskom mitropolijom Srpske pravoslavne crkve, kome će ona pripasti?
DOSTOJEVSKI PROTIV TOLSTOJA
Nijedna pravoslavna crkva nije do sada osudila rušenje katedrale u Odesi. Ali će to ubrzo učiniti, Carigrad sigurno.
Nema pravoslavne crkve koja pristaje da ruska crkva bude treći Rim. Rusi tome nisu ni teološki niti politički dorasli. Njihova crkva po političkom angažmanu ne može da se meri sa Srpskom pravoslavnom crkvom – iako je ova potpuno socijalno regresivna. Srpska crkva se čak divi ruskim izolacionim ,,josifistima“ preko Nikolaja Velimirovića, Justina Popovića i cele te grupe nacionalističkih potomaka Velimirovića, do Porfirija Perića, koja od 20. veka do danas sledi fanatičnog nacionalistu Dostojevskog.
Ona, naravno, odbacuje njihovu netrpeljivost prema organizovanoj crkvi i državi, ali joj ne smeta njihovo ,,ludilo u Hristu“. Zato ona ni ne sledi nacionalnog mističnog Rusa svehrišćanina i ,,anarhistu“ Tolstoja koji je 1898/99. godine finasirao odlazak bezdržavnih i bescrkvenih duhoboraca ,,josifista“ u Kanadu. Njega Srpska pravoslavna crkva ne može očima da vidi, držeći se odluke Ruske pravoslavne crkve iz 1901. godine da ga ekskomunicira, jer joj je kazao da je ,,laž , skup praznoverja i vradžbina“.
Za sada, evropski pravoslavni ćute, crkve ne osuđuju rušenje ,,svetinje“ u Odesi. A u tišini su i muftije, koje kada se ruše džamije i pali Koran, i te kako zahtevaju osudu svih crkava sveta.
ŠTO ĆE BITI
Slava svakome ko zna šta će biti. Ovo, što ćemo sada reći, možda ima smisla.
Prvo, ako se rat između Rusije i Ukrajine nastavi, a hoće, za Rusiju bi bilo najbolje da više ne napada svoju crkvenu filijalu u Ukrajini i dopusti joj da u neutralnom statusu sačeka mirovni sporazum i sačuva Ruse u Ukrajini. Bude li je Moskva silila na otpor Kijevu, uništiće je samoubistvom;
Drugo, nije nemoguće pretpostaviti, iako je to malo verovatno, da će se ruska Ukrajinska crkva pod moskovskim patrijarhatom odreći Moskve i zatražiti sjedinjenje sa nacionalnom Pravoslavnom crkvom Ukrajine. To bi značilo da bi se ruska nacionalna manjina u Ukrajini postepeno topila.
Treće, može se zamisliti da se ruska Ukrajinska pravoslavna crkva otcepi od Moskve i premetne u prekograničnu rusku crkvu oponašajući primer Ruske zagranične crkve pod vođstvom Antonija Hrapovickog posle Oktobarske revolucije. Mi ne vidimo da bi to imalo naročitog uspeha. Nema mnogo Rusa iz Ukrajine u svetu koji bi tu crkvu podržali. Njih bi stalno pratio glas izdajnika Moskve.
A ovo će sigurno biti: napad Putina i Kirila na katedralu u Odesi pomaže nezavisnosti Crne Gore. Jer, ko god neće da bude rob Moskve i Beograda u Crnoj Gori zna da mu preti raketa. A srpska iredenta u Crnoj Gori ne može pobediti sa politikom Srba na kolenima za korist Beograda.
Tužno je što Crnogorci tragedijom Ukrajinaca osvetljavaju svoj put. No, popovi bi kazali - takva je Božja volja.
