Balšići su crnogorska srednjevjekovna dinastija, druga po redu, koja je vladala Zetom od 1360. do 1421. godine.
U nemirnim istorijskim vremenima, tokom druge polovine 14. vijeka i početnih decenija 15. vijeka, na ostrvima (goricama) Skadarskog jezera: Starčevu, Beškoj i Moračniku - Balšići podižu svoje grobne crkve.
Te crkve i njihovo nasljeđe su danas uveliko kontaminirane nelegalnim radovima neimara SPC na crnogorskoj kulturnoj baštini.
Kako se može pročitati u vrijeme Balšića se na Skadarskom jezeru pojavljuje jedan karakteristični graditeljski tip – trikonhos. Osnova crkve tog plana, u kome se uz centralni pravougaoni prostor nalaze tri apside sa polukalotama između kojih se izdiže kupola, proizišla je iz rješenja koja nalazimo na području Crne Gore u ranom srednjem vijeku (na Zlatici kod Podgorice, Topolici u Baru i Sv. Jovan u Zatonu).
Ta organizaciona šema crkve je u srednjem vijeku sublimirana u trikonhosu na Tophali iz doba Vojislavljevića, koji je bio uzorom zetskih hramova iz doba Balšića.
Zetski trikonhosi su se gradili na domaćem iskustvu i u osnovi naslijeđenim rješenjima. Načinom gradnje se isticala zetska romanička tradicija, izražena još i niskim rebrastim svodom i krovom od kamenih ploča, što je bilo karakteristično za sve male zetske crkve.
Balšići su, većinom oslonjeni na graditelje, zidare i klesare primorskih gradova, dali trikonhosima zapadnjački izgled. Izgrađeni od četvrtastih pravilnih tesanika ili samo od pritesanog kamena, hramovi posljednje četvrtine 14. i početka 15. vijeka, na Skadarskom jezeru podignuti su u duhu oblasti u kojoj su nastali, preuzevši stil koji je bio u toku.
Kod mnogih autora je prihvaćeno mišljenje da su zetski trikonhosi jedna zasebna skupina u graditeljstvu Balkana tog vremena. Oni se razlikuju od trikonhosa u drugim oblastima gdje su građeni od cigle ili kombinacije kamen - cigla. Zetski trikonhos je uvijek građen od tesanog ili pritesanog kamena i pokriven kamenim pločama. Pri tome su lukovi, oblici svodova, zvonika i prozora preuzeti iz gotike, tj. stila koji je tada bio dominantan na Zapadu. Osobenost im je donijela domaća tradicija i majstori, najvjerovatnije iz Bara i Kotora u kojima su u to vrijeme bile veoma aktivne radionice kamenara, klesara i graditelja.
„Vraćanje tradiciji“
Crkva Sv. Đorđa na Beškoj, jednobrodna građevina sa kupolom, prostranom pripratom i velikim zvonikom koji je činio osobenom, imala je sve osobine te – Zetske graditeljske škole, pa je do skoro predstavljala jedinstveno kulturno dobro, skladnih proporcija i arhitektonskih rješenja, što ga je činilo posebno značajnim svjedokom naše kulturne prošlosti.
Dok SPC neimari nisu napravili “novije” i “ljepše” rješenje ovog kulturnog dobra.
„Vraćanje tradiciji” koje se u Crnoj Gori zbilo devedesetih godina prošlog vijeka i zateklo institucije sistema, pa i „sistem zaštite“ nespremne, u basenu Skadarskog jezera desilo se deceniju kasnije, početkom 2000-ih. U zapuštene, nenastanjene jezerske gorice, nekadašnja manastirska središta iz doba Vojislavljevića, Balšića i Crnojevića, ušao je “novi” život.
Višedecenijski trud tadašnjeg Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture koji je, do tada, konzervirao i održavao kulturna dobra na Jezeru, povukao se upravo na manastiru Beška, prvo pred specijalnim jedinicama crnogorske policije, a od 12. februara 2002. godine pred jedinicom vojske Jugoslavije. Kao pomoć Mitropoliji crnogorsko-primorskoj, Srpske pravoslavne crkve, helikopterima su na Bešku dopremljena dva vojna kontejnera i jedno vrijeme bila stacionirana nemala vojna jedinica. A ubrzo su počeli i obimni građevinski radovi. SPC je otpočela „obnovu“ manastirskih kompleksa - prvo na Beški, a nešto docnije i na ostalim manastirskim središtima na Jezeru, pod sloganom Obnova zetske Svete gore.
Devastiranje Manastira Beška
Manastir Beška, biser Skadarskog jezera u posljednjih tridesetak godina pretrpio je devastiranje od znanih i neznanih “neimara” devastatora, rekli bismo “iz temelja”. Za sada su nadležni organi konstatovali da je stepen devastacija na manastiru toliki da je sve prerađeno i izgrađeno “iz temelja” bez dozvola institucija, koje su bile zadužene za staranje o kulturnim dobrima Crne Gore.
Jedan od istorijsko arheoloških bisera Skadarskog jezera je ostrvo Beška (Brezovica).
Мanastir Beška nalazi se u središnjem dijelu istoimenog ostrva na Skadarskom jezeru. Na središnjem dijelu ostrva smješten je manastir koji se sastoji od dvije crkve, jedne posvećene Sv. Đorđu i druge - Sv. Bogorodici. Kulturno dobro čini: Manastir Beška, Manastirski kompleks, koga čine dvije crkve i zgrade konaka, smješten je na zaravnjenom platou, nedaleko od obale na kojoj je formirano pristanište. Na srednjem, zaravnjenom dijelu ostrva, hramovi manastirskog središta građeni su i obnavljani za vrijeme svih crnogorskih dinastija: Vojislavljevića, Balšića, Crnojevića i Petrovića.
Crkva Sv. Đorđa jedna od dvije crkve koje čine nanastirski kompleks je primjer kako SPC bukvalno “iz temelja” preradi i izgradi novo “zaštićeno” kulturno dobro Crne Gore bez dozvola institucija, koje su bile zadužene za staranje o njemu. Znači, na “divlje”.
Po arhitektonskoj koncepciji, Crkva Sv. Đorđa pripada tipu trikonhosnih građevina sa kupolom i polukružnom oltarskom apsidom na istočnoj strani. Crkva Sv. Đorđa je srednje veličine, ali je znatno veća od starčevačke.
Kako se može pročitati, majstor ove crkve se dobrim dijelom ugledao na crkvu na Starčevu, mada je napravio i nekoliko znatnih odstupanja.
Graditelj, vjerovatno s primorja, ostavio je tragove u načinu zidanja kamenom, u oblicima zvonika, obliku šiljatog vijenca nad polukružnom linetom portala i, naročito, u konstrukciji rebrastog svoda. Svi ti elementi bili su u gotičkoj stilizaciji. Graditelj se služio ranijim rješenjima sa Starčeva, pozajmljujući oblik kubeta, geometrijsku čistotu masa i obradu otvora. Crkva je bila živopisana, o čemu su svjedočili ostaci fresko dekoracije na manjim djelovima unutrašnjosti i u lineti iznad portala.
Prostor ispred i oko Crkve popločan je lomljenim kamenim pločama. Crkva je zidana pritesanim kamenom, slaganim u pravilne horizontalne redove. Uz južni zid Crkve nalazi se nadgrobna ploča i pretpostavlja da je tu sahranjen ktitor hrama Đurađ II Stracimirović Balšić.
Opisati današnje stanje ovog kulturnog dobra koje je naočigled javnosti pretrpjelo izmjene koje je teško pobrojati je teško prihvatljivo a ne nazvati ga kontaminacijom crnogorske kulturne baštine. Naravno, sve je to urađeno bez saglasnosti nadležnih državnih institucija RZZSK/UZKD.
Radovi bez saglasnosti RZZSK/UZKD
Pokušaćemo da navedemo samo one najeklatantnije primjere narušavanja izgleda ovog kulturnog dobra. Širu i užu zonu karakteriše prirodno okruženje Skadarskog jezera. Zaštitna okolina definisana je granicama ostrva Beška i nalazi se u lošem stanju očuvanosti. Postojeći dok za prilaz plovnih objekata nije funkcionalno riješen, što otežava prilaz. Prilaz Manastiru je neuređen. U okviru manastirskog kompleksa izgrađene su tri zgrade, dva nova konaka i ekonomski objekat, bez saglasnosti RZZSK/UZKD.
Od pristaništa, ka porti Manastira vodi kameno stepenište, izvedeno bez saglasnosti RZZSK/UZKD. Novoizgrađeni konaci izvedeni su bez saglasnosti RZZSK/UZKD.
Crkva Sv. Đorđa u potpunosti je obnovljena bez saglasnosti RZZSK/UZKD, a izvedeni radovi devalviraju kulturne vrijednosti kulturnog dobra i to:
- Kamena fasada i novi krovni pokrivač od bakarnog lima
- Kameni okvir ulaznog portala na zapadnoj fasadi Crkve
- Prezidani zvonik na zapadnom pročelju Crkve
- Na vrhu zvonika kao i na kupoli crkve Sv. Đorđa postavljeni su novi kameni krstovi bijele boje
-Novi pod u Crkvi, izrađen od precizno urađenih kvadratnih ploča
-Unutrašnjost Crkve je upotpunosti obnovljena, novo postavljeni malter, okrečen u bijelo, postavljena je nova električna instalacija.
Nakon ovolikog broja nelegalnih radova na Manastiru Beška, koji su izvedeni bez dozvole nadležnih organa, postavlja se pitanje koje su bile reference “neimara” koji su uspjeli da dovedu jedan od bisera Skadarskog bazena u ovakvo stanje? Koje su ih radne i stručne licence preporučile za ove radove?
Milenijum kulturne istorije
Crkva posvećena Sv. Bogorodici sa nekad vidljivim temeljima starije trobrodne bazilike iz 12. vijeka jedan je od devastatorskih uspjeha SPC o kome smo već pisali.
Ni ovdje „neimari“ SPC nijesu mirovali. Manju crkvu, posvećenu Bogorodici podigla je za svoj mauzolej Jelena Balšić, žena Đurđa II Stracimirovića – Balšića 1440. godine, kako stoji uklesano iznad vrata.
Bogorodična crkva sagrađena je u doba kada su gorice na Skadarskom jezeru bile u sastavu Zete Crnojevića. To je bila omanja crkva jednobrodne osnove sa polukružnom apsidom…
Nedugo po izgradnji hrama Presvete Bogorodice, ovo značajno manastirsko središte je pred najezdom osmanlija zapustjelo, početkom druge polovine 15. vijeka, po svemu sudeći prije 1485. godine, kada to konstatuje Ivan Crnojević.
Manastir je gotovo četiri vijeka bio u ruševinama, sve do 1. jula 1901. godine, kada je crkvu Presvete Bogorodice obnovio knjaz Nikola, u zdravlje supruge Milene, posvetivši je ovaj put Polaganju rize Presvete Bogorodice. Ova obnova se uglavnom pridržavala materijalnih ostataka Jelenine crkve, osim što je dobila zvonik na preslicu, sa jednim polukružnim otvorom za zvono, koji se postepeno sužava prema vrhu.
Kako se može pročitati steklo se na taj način gotovo milenijum kulturne istorije Crne Gore, na ovom lokalitetu, koji su gradile i obnavljale sve četiri crnogorske dinastije.
Zato je manastir Beška, kao vjekovno duhovno i kulturno središte, imao izuzetnu kulturnu i istorijsku vrijednost za Crnu Goru i njeno hiljadugodišnje trajanje. Dok ga nisu dohvatili neimari SPC i kontaminirali u pokušaju da mu daju drugo i drugačije značenje i svrhu.
To bi bilo današnje stanje ovog kulturnog dobra koje je naočigled javnosti pretrpjelo izmjene koje je teško pobrojati. Naravno, sve je to urađeno bez saglasnosti nadležnih državnih institucija RZZSK/UZKD.
U novije vrijeme, izuzev izgradnje zgrada konaka, dograđeni su i bočni paraklisi, s tim što je južni potpuno zatvoren, a nekadašnji trijem je dobio oblik priprate.
Crkva Sv. Bogorodice je u upotpunosti obnovljena, bez saglasnosti RZZSK/UZKD, dodavanjem novodograđenim izduženim paraklisima sa apsidama uz bočne zidove i novom pripratom urađenim u kamenu i prekrivenim bakarnim pokrivačem, na zvoniku Crkve stari kameni krst je zamjenjen novim, postavljen je novi kameni Ikonostas sa ikonama novijeg datuma bez umjetničke vrijednosti - i da dodamo dovedeni su do neprepoznavanja ostaci starijeg hrama iz vremena Vojislavljevića.
Bespovratno izgubljena baština
Izgleda da je preslikavanje političkih i društvenih događanja u Crnoj Gori iz devedesetih godina prošlog vijeka, kao i njihov nastavak, uzelo i još će dugo uzimati danak u kulturnim dobrima.
Stihijsko stanje i erozija kriterijuma u društvu iz tog vremena ostaviće neizbrisive tragove na kulturnoj baštini Crne Gore. Nešto od nje će se moći obnoviti i sačuvati ali i veliki su izgledi da je i jedan dio bespovratno izgubljen.
SPC je sve neimarske poduhvate devedesetih u Crnoj Gori preduzimala bez dozvole, i mimo Zakona o zaštiti spomenika kulture.
Tadašnja "brojna protivpravna djelovanja SPC-a" na više od 50 objekata manifestovala su se kroz arhitektonsko preoblikovanje, podizanje objekata na temeljima ranohrišćanskih crkava, oslikavanje novih živopisa koji nijesu stilski utemeljeni, preseljenju relikvija...
SPC ni za jedan svoj potez tada nije tražila dozvolu od Republičkog zavoda za zaštitu spomenika. Zavod i Ministarstvo kulture, međutim, sa svoje strane, rijetko su podizali krivične prijave, iako je SPC kršila zakon.
Uzalud su brojni crnogorski intelektualci upozoravali da je to proces koji treba identifikovati i zaustaviti. Čak su iznosili i stav da tim prepravkama SPC čini sve radi sveopšteg posrbljivanja, pa čak i crnogorske vjerske objekte želi da obuče u svetosavsko ruho.
Unutrašnjost i djelove konstrukcije ovdašnjih crkava "prerađuju" tako da dobiju sva obilježja tipične svetosavske crkve. Uklanjaju obilježja koja potvrđuju da te crkve nijesu srpske, odnosno dograđuju ili docrtavaju freske i druge detalje koji "svjedoče" o "svevremenom" srpstvu na ovim prostorima.
Tekst je kreiran uz pomoć sredstava za pluralizam medija Ministarstva kulture i medija dodijeljenjih Portalu Analitika za teme po projektu za konkurs
