Današnjeg pazarnog dana, Crnogorska sofra niže još jedan biser primorske zimzelene makije na svom zimskom đerdanu od neprocjenjivog značaja. U pitanju je planika ili maginja, voćna vrsta mediteranskog podneblja, veoma upadljivog izgleda i još dopadljivijeg ukusa.
Tri vrste makije se mogu naći na području Evrope, a to su: obična, grčka i kanarska maginja. Latinski naziv ove gotovo zaboravljene biljne vrste je Arbutus unedo, što ukazuje na njenu žbunastu formu, a pripadnost botaničkoj porodici Ericaceae nam otkriva njenu povezanost sa borovnicom.
Riječ „unedo“, epitet koji uz naziv roda gradi latinski naziv biljne vrste, pripisuje se Pliniju Starijem, čije se ime povezuje sa brojnim mediteranskim kulturama koje je Crnorska sofra stavila na trpezu. Naime, njegova izreka „Unum tantum edo“ ili „Jedem samo jednu“ ukazuje na opasnost pretjerane konzumacije maginje, koja kada je prezrela, sadrži visoke koncentralcije metil-akohola koji izaziva stanje slično pijanstvu, omamljenost i probleme sa varenjem.
Osim rakije, maginja je idealna za proizvodnju džema i marmelada, sa dodatkom limuna ili vanilije. Čuveno vino od maginje „medrono“ predstavlja nacionalni brend Portugala, a priprema se i u Grčkoj („tsipuoro“), dok je na sicilijanskoj božićnoj trpezi neizostavan plod maginje, kao dekoracija, kao dodatak mesnim jelima, ali i kao tradicionalna delicija.
Na teritoriji crnogorskog primorja, maginja je samonikla biljna vrsta, te se odlikuje mnoštvom različitih formi, onih sa krupnim, sočnim i mesnatim plodovima, ali i onih sa šturim i neuglednim. To je iz razloga što su u pitanju generativno razmnožena stabla maginje (sijanci), kakva srećemo u prirodnim staništima.
Planika ima izuzetnu estetsku vrijednost i širom svijeta je popularna kao dekorativno drvo, pa bi službe gradskog zelenila primorskih crnogorskih gradova trebale njome intenzivnije oplemenjavati gradska područja. Ekotipovi maginje koji se odlikuju veoma kvalitetnim plodovima, ali i otpornošću na brojne ekološke faktore najprisutniji su na području Luštice, kao i u priobalnom pojasu Donjeg Grblja. Upravo u ovim krajevima je sporadično zadržana tradicija pečenja rakije – maginjače, koja je često aromatizovana i oplemenjivana moračom, rogačom ili citrusima.
Na našem podneblju, maginja i planika su sinonimi, a sa stručnog stanovišta – planika je biljna vrsta, dok je maginja njen plod. Na području Boke Kotorske, češći naziv su maginje, u množini, s obzirom na to da su joj plodovi grupisani. U narodu je poznata još i pod nazivom jagodnjak (na engleskom „strawberry tree“ – drvo jagode) zbog ukusa zrelog ploda koji neodoljivo podsjeća na jednu od omiljenih voćnih vrsta.
Vinogradari su oduvijek koristili drvo maginje za pravljenje kolja, ali i kao drvo za ogrijev, koje se karakteriše visokom kalorijskom vrijednošću. U centru Madrida, nalazi se čuvena bronzana statua medvjeda i planike, koja je preslikana i na zvaničnom grbu ovog grada, koji datira još iz 13. vijeka.
Svi vegetativni i generativni organi planike sadrže hemijsku komponentu etil-galat, koji ima jako antioksidativno djelovanje na bakterije iz roda Mycobacterium. Visok sadržaj tanina čini med od maginje gorkim, ali izrazito cijenjenim proizvodom na tržištu organskih, eco-friendly proizvoda.
Iako je Ciceron prekoravao Sardince, govoreći da „sve proizvode loše, pa im je čak i med gorak“, ukazujući time na gorčinu meda od planike, nije bio svjestan značaja ovog prirodnog antibiotika. Na tržištu se sve češće mogu naći kozmetički preparati od maginje, i to za njegu kože lica i tijela, jer sprečavaju nastajanje smeđih, staračkih pjega.
Maginja je „zahvalna“ voćna vrsta, koja se podjednako uspješno može razmnožavati i generativnim i vegetativnim putem. Razmnožavanje iz sjemena, koje se vadi iz prezrelih plodova maginje, idealno je za efikasnu i ekonomičnu proizvodnju sadnog materijala.
S druge strane, maginja se uspješno može razmnožiti vegetativnim putem, i to iz izdanaka, iz reznica, nagrtanjem, kao i kalemljenjem. Razmnožavanje izdancima može biti veoma uspješno, jer maginja raste u obliku žbuna, ali je broj sadnog materijala ograničen.
Razmnožavanje reznicama osigurava širenje najboljih ekotipova maginje, ali treba voditi računa da se uzimaju mlade jednogodišnje grančice sa cvastima na vrhu grane, slično šipku.
Ukoliko ste negdje primijetili stablo maginje koje rađa svake godine i odlikuje se sočnim, ukusnim plodovima – prionite na kalemljenje, jer je procenat primanja veoma visok. Za pošumljavanje neplodnih zemljišta, razmnožavanje nagrtanjem matičnog stabla, ali i nagrtanje izdanaka je odličan pristup u dobijanju sadnog materijala.
Maginja se uspješno prilagođava temperaturnim ekstremima, pa je često nalazimo na višim nadmorskim visinama, padinama brda i planina priobalnog dijela zemlje. Takođe, jedna je od najotpornijih mediteranskih voćnih vrsta na sušne uslove, kao i na udare vjetra i zato joj dodjeljujemo titulu kraljice pošumljavanja golog krša, prirodne antierozivne mjere u borbi protiv gubitka tla.
U tome joj pomaže dobro razvijen i razgranat korijenov sistem, kao i specifično građen list, sa dlakavom prevlakom na peteljci. Maginja ne podnosi zemljišta koja se odlikuju stagnacijom površinskih voda, dok na ocjednim i krečnim zemljištima obezbjeđuje stabilan i redovan prinos. Naći ćemo je i na osojnim i prisojnim terenima, dok na onim zemljištima koja su korištena za uzgoj maslina i vinove loze može za kratko vrijeme postati dominantna biljna vrsta.
Maginja plodonosi nalik maslini – od oktobra do decembra, naujednačeno, te istovremeno na istom stablu možemo vidjeti u potpunosti nezrele i prezrele plodove, odnosno od svijetlo žutih do tamno narandžastih i crvenih plodova, ali nerijetko i cvjetove i tek zametnute plodove. Iako estetski privlačno, ovo je jedan od nedostataka koji otežava berbu, te selekcioni proces treba usmjeravati ka prevazilaženju ove mane.
Sadrži od 15% do 18% šećera, dok neke sorte maginje mogu imati čak do 28% šećera. Plod maginje sadrži značajne koncentracije esencijalnih makro i mikroelemenata, kao što su kalijum, natrijum, kalcijum, magnezijum, fosfor i gvožđe.
Značajno je i prisustvo bakra, mangana i cinka, a vitamin C i beta karoten dodatno ukazuju zašto bi ova voćna vrsta često trebala biti na našim tanjirima. List planike, usljed visoke koncentracije antioksidanasa (kvercetin) ima dugu tradiciju u spravljanju čaja sa protivupalnim dejstvom, ali i kao terapija za dijabetes i hipertenziju. Ublažava grlobolju, olakšava urološke i nefrološke tegobe.
Neka ovoneđeljni tekst bude podstrek studentima i mladim istraživačima da započnu proučavanja ove izvanredne voćne vrste, odnosno postojećih ekotipova maginje u Crnoj Gori, koji se međusobno razlikuju prema bujnosti, rodnosti, vremenu cvjetanja, vremenu sazrijevanja plodova, te otpornosti prema ekološkim faktorima.
Ispitivanje morfoloških i fizioloških karakteristika stabala maginje na teritoriji crnogorskog primorja pripremiće teren za dalja selekciona istraživanja i stvaranja autentičnih sorti maginje, koje nam je naš plodan krš podario.
