Crnogorska dinastija Crnojevića, koja je u jednom teškom i nemirnom vremenu krajem 14. i u 15. vijeku, kada su se u ovim brdima ukrštali i sukobljavali interesi Mlečana, Turaka, srpskih despota i bosanskih vojvoda, uspješno odolijevala svim tim spoljnim uticajima, pritiscima i iskušenjima, vizionarski krčeći put samostalnosti i integritetu crnogorske države, ostavila je brojne važne tragove kulturne i materijalne baštine. Međutim kao što ćete moći vidjeti i pročitati danas je veliki dio te važne baštine ruiniran, zaboravljen ili ostavljen zubu vremena da ga rastače. Naročito graditeljska baština tog perioda.
Riječki grad
Obod ili Riječki grad nalazi se na Skadarskom jezeru, iznad Rijeke Crnojevića. Sagrađen je prije pada Žabljaka, 1475. godine. Od 1475. do 1482. bio je sjedište države Ivana Crnojevića i Zetske mitropolije. Ivan Crnojević je u Riječkom gradu na Obodu sazidao manastir sa crkvom Sv. Nikole, koji je u srušen je1692. godine.
Na samom početku 20. vijeka P. Rovinski je još vidio jedan dio od Ivanbegovog grada na Obodu. Za Obodski grad vezuje se i rad štamparije Crnojevića.
Danas je fortifikacioni sistem Oboda očuvan samo u fragmentima. Ostale su zidine na jugoistočnom dijelu tvrđave, po kojima se može suditi o solidnosti gradnje cijeloga grada. Ivan Crnojević je 1485. godine napisao povelju u Rijeci u kojoj kaže između ostalog da je darovao i jednu vodenicu u Obodu.
Danas, osim za djelove crkve i ostatke objekta jugoistočno od nje, vjerovatno cistijerne, teško je za bilo šta drugo utvrditi sigurno da potiče iz 15. vijeka. Neki drugi ostaci u okolini koji bi mogli predstavljati dvor Ivana Crnojevića nijesu pronađeni.
Stručne službe za zaštitu kulturnih dobara godinama već skreću pažnju na nezavidno stanje ovog lokaliteta. Konstatovane su intervencije na stambenim zgradama, koje svojim fasadama naliježu na bedeme grada, povećanje spratnosti, formiranje balkona, terasa s kraja na kraj zgrada, sa kič ogradama, primjena neadekvatnih materijala, ogromnih arhitektonskih rješenja sa drečavim bojenim fasadama.
Takođe, da je usljed neodržavanja, bujanja vegetacije, došlo do obrušavanja jednog dijela bedema. Tako da se stanje već decenijama ocjenjuje kao loše, toliko loše da se predlagalo da se otvori proces gubljenja svojstva kulturnog dobra ovog lokaliteta.
Tada su predložene sanacione mjere kao i izrada UP sanacije ambijentalne cjeline "Riječkog Grada". Međutim protokom vremena nijesu preduzimane mjere u poboljšanju stanja ovog kulturnog dobra. Povremeno su u cilju očuvanja Oboda Crnojevića donošena planska dokumenta, ali ni jedno nije realizovano.
U ostavštinu Crnojevića spada i manastir sv. Nikole koji je sazidao Ivan Crnojević na Obodu, prije pada Žabljaka oko 1475. godine. Kratko vrijeme tu je bilo sjedište Zetske mitropolije, Turci su manastir razorili 1692. godine. Crkva Sv. Nikole, obnovljena je 1743. Posljednja velika prepravka bila je 1908.
Crkva Sv. Nikole je jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom i zvonikom na preslicu sa tri otvora za zvona. Od prvobitne građevine sačuvana je sjeverna pjevnica i zazidani luk nekada otvorene priprate. Portal na zapadnoj fasadi je obrađen sa mnoštvom dekorativnih elemenata.
U posljednjoj velikoj prepravci na crkvi sv. Nikole iz 1908. u zapadnom traveju postavljen je drveni hor do kojeg vode drvene stepenice i otvoreni su krovni prozori. Zgrada nekadašnjih manastirskih konaka je zadržala tragove iz perioda Crnojevića. Najradikalnije adaptacije na konaku su izvedene prilikom prilagođavanja zgrade za potrebe škole. Pored crkve nalazi se više starih grobova sa karakterističnom dekoracijom grobnih ploča, kakve susrijećemo i na Komu.
I ona je kao i mnoge druge prošla kroz razne nadogradnje i dodavanje raznih neprimjerenih materijala poslednjih decenija. Nova kapija je dozidana na dijelu iznad lučnog portala lomljenim kamenom, a fuge nekvalitetno dersovane bijelim cementom. Takođe, neadekvatna streha rađena je od bilećkih ploča. Svuda u okolini crkve izgrađeni su trotoari od crvenih lomljenih ploča nepravilnog sloga.
Na ulazu crkve popločana je površina od neprimjerene keramike. Krovni pokrivač je zamijenjen bakarnim limom prilikom čega je došlo do poremećaja nagiba krova apside. Izuzetno kvalitetno zidana fasada klesanim kamenom, prekrečena je, čime je umanjena mogućnost praćenja hronologije crkve.
Niša iznad lunarnog portala zatvorena je novim mozaikom Sv. Nikole, ispod kojeg se nalazi bakarna nastrešnica. U unutrašnjosti crkve su veoma aljkavo omalterisani zidovi, tako da su pilastri i podužni lukovi nepravilnih linija, a kompletan malter crkve svodovi, zidovi napadnuti su vlagom.
Ipak to nije sve što je pridodato ovom kulturnom dobru. Prošle godine Pobjeda je pisala o solarnom panelu i pomoćnom objektu uz južni dio bedema koji devalviraju kulturne vrijednosti prostora koji se vezuje za štampariju Crnojevića.
Stručni tim Uprave za zaštitu kulturnih dobara, je, postupajući po prijavi, prošle godine obišao Obod Crnojevića na Riječkom gradu.
„Uvidom na lice mjesta konstatovano je da je na južni dio bedemskog zida sa spoljašnje strane lica bedema pozicioniran objekat u kojem se nalazi rezervoar za vodu. Objekat je prekriven metalnom konstrukcijom, koja je dijelom ankerisana na gornjoj površini bedemskog zida.
Na krovnoj ravni dozidanog objekta pozicioniran je solarni panel manjih dimenzija. Navedeni radovi izvedeni su bez saglasnosti Uprave za zaštitu kulturnih dobara. Imajući u vidu da predmetni objekat devalvira vrijednosti kulturnog dobra neophodno ga je što prije ukloniti“, navodilo se u Izvještaju Uprave za zaštitu kulturnih dobara.
Manastir Kom
Manastir Kom sa crkvom posvećenom uspenju Bogorodice, zadužbina Đurđa i Lješa Crnojevića, nastao je, smatra se, između 1415. i 1427. godine. SPC je ne obazirući se na rješenja o zabrani izvođenja radova na Zaštićenim kulturnim dobrima od 2004. do danas na Manastiru Kom, završila brojne radove, bez saglasnosti službe zaštite.
Stručnjaci su do sada nebrojeno puta skretali pažnju da cjelokupni pravni sistem Crne Gore obavezuje državu na prevashodnu odgovornost kada je u pitanju stanje kulturne baštine. Isticali su da će biti neophodno da se preko nadležnih organa i institucija preduzmu sve neophodne mjere kao i radovi u cilju sanacije ugroženih kulturnih dobara u oblasti Skadarskog jezera, čime bi ovi izuzetno vrijedni svjedoci naše prošlosti imali i budućnost.
"Još je ranije utvrđeno da se na Komu izvode radovi na rekonstrukciji manastirskog konaka, za koji je projektnu dokumentaciju uradila stručna služba Zavoda i da je tokom radova došlo do niza drastičnih propusta.
Izvršena je rekonstrukcija jednog manjeg objekta pokrivenog mediteran-crijepom, koji je ozidan veoma aljkavo, sa malterom ružičaste boje i sa debelim spojnicama, što govori o potpunom nepoštovanju konzervatorskih principa.
Objekat je tada bio rekonstruisan samo na jednoj polovini svog gabarita, dok je danas njegova rekonstrukcija izvršena u potpunosti na način koji ne počiva na arhitektonskoj analizi, već na improvizaciji, što čini da on u potpunosti odudara od originalnih sačuvanih ostataka kompleksa.
Gotovo svi otvori su promijenili prvobitne izglede. Svi su dobili lučne završetke, naglašene ili sigom ili opekom, što takođe nije elemenat tradicionalne arhitekture", piše u informaciji Zavoda za zaštitu spomenika iz 2002. godine.
Da bi spriječilo preuređenje manastira po njihovoj volji Zavod je, 2002. donio rješenje o obustavi radova i naložio SPC da u roku od četiri mjeseca sve vrati "u prvobitno stanje". Rješenja su upućena Mitropoliji, sekretarijatima za urbanizam opština Bar i Cetinje, Ministarstvu kulture, Ministarstvu uređenja prostora i Ministarstvu poljoprivrede.
I na tome se stalo. Barem kada su institucije u pitanju.
O odnosima države i Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori početkom ovog vijeka možda najbolje govori slučaj koji se, krajem juna 2002. godine, desio na ostrvu Kom na Skadarskom jezeru, prilikom obilaska državne komisije.
Zbog toga što su htjeli da slikaju izmijenjeni manastir, komisiju, sačinjenu od predstavnika nekoliko ministarstava i institucija, sa ostrva su najurili sveštenici SPC-a i njihove pristalice.
"Uspjeh" te državne komisije bio je i da su uspjeli četiri mjeseca nakon otpočinjanja radova na ostrvu Beška, da obiđu ostrvo i konstatuju kakvom su „uljepšavanju“ izloženi tamošnji zaštićeni spomenici kulture. Tom prilikom je stručna ekipa posjetila i ostrva Moračnik, Starčevo i Kom.
U informaciji Zavoda za zaštitu spomenika pobrojani su tada krupni građevinski radovi, preduzeti od strane SPC i na ovim ostrvima.
Nakon toga je i Komisija za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne baštine od 31. 5. 2004. godine, obišla Manastir Kom. Tada je stručni tim konstatovao sljedeće stanje:
- Pristupna staza je uređena, ali na platou ispred porte su izgrađena još dva nova (manja) objekta od blok opeke, a veći je i omalterisan. Postoje i dva objekta zidana od betonskih blokova, na početku i kraju žičare , montirane za transport građevinskog materijala. Takođe, rekonstruisana je kapija na istočnom ogradnom zidu, zatvorena vratnicom od željezne rešetke.
- Južni krak konaka je završen i pokriven mediteran crijepom.
- Sjeverni krak konaka je produžen, a pristup je omogućen spolješnjim stepeništem. Pokriven je dvovodnim krovom sa prekrivačem od mediteran crijepa. Svi oluci i nadstrešnice su izvedeni od bakarnog lima.
6- Između sjevernog i južnog kraka konaka, izgrađen je trijem, pokriven mediteran crijepom i završen trovodnim krovom. Istočnu stranu trijema formiraju četiri stuba, zidana u kamenu. Drvena konstrukcija trijema je urađena kvalitetno, od masivne jelove građe. Pod trijema je popločan lomljenim kamenim pločama u cementnom malteru, (oker i bež boje) u nepravilnom slogu, sa fugama, takođe, u cementnom malteru.
- U zapadnom dijelu konaka smještene su ekonomske prostorije.
- Primjedbe izrečene za crkvu 2002, u smislu njene funkcionalne neusaglašenosti, (unošenje profanih funkcija), uklonjene su.
- Godine 1988, izvršena je djelimična (preventivna) konzervacija živopisa, kako onog iz 1470. godine u paraklisu , tako i živopisa iz druge polovine XVI vijeka u naosu crkve i na zapadnoj fasadi.
- Stolarija crkve je nova, (izrezbarena vrata sa novim mesinganim kvakama).
Tada je konstatovano da su na Komu izvedeni radovi na rekonstrukciji manastirskih konaka za koju je projektnu dokumentaciju uradila i odobrila stručna služba Zavoda. Nažalost i štetu spomenika, stručna služba Zavoda nije obaviještena o početku radova, niti je od nje tražena saglasnost za izvođenje radova.
Zbog toga nije bilo konzervatorskog nadzora, pa je došlo do niza propusta tokom izvođenja radova.
Mali rekonstruisani objekat sa pokrivačem od mediteran crijepa, ozidan je veoma aljkavo sa upotrebom maltera ružičaste boje i sa debelim spojnicama, tako da objekat nimalo ne liči na manastirski konak, već potpuno odudara od originalno sačuvanih ostataka kompleksa.
Tada je zbog navedenih nelegalnih radova Zavod donio Rješenje o obustavi gradnje i istovremeno nalog za uklanjanje izvedenih radova, br. Rješenja 02 – 368 od 4. 07. 2002. godine. Takođe je zbog brojnih nelegalnih i nestručno izvedenih radova, komisija predložila izradu projekta resanacije stambenog dijela manastirskog kompleksa (konaci sa trijemom). I opet se tu stalo.
SPC je nastavljajući da se ne obazire na rješenja o zabrani izvođenja radova na Zaštićenim kulturnim dobrima u periodu nakon 2004. do danas na Manastiru Kom, takođe bez saglasnosti službe zaštite, izvodila i završila brojne radove.
Dozidana je kula – zvonik, oslikana spoljašnost apside crkve Uspenja Presvete Bogorodice, u unutrašnjosti je urađen novi ikonostas kojim je zamijenjen ikonostas Đinovskih iz 1891, dozidana novoformirana kapija na ulazu u manastirski kompleks manastira Kom.
Naravno sve to bez dozvola i konsultacija službi zaštite kulturnih dobara.
Cetinjski manastir
Izgradnjom dvorca i manastira Crnojevića 1482/8.godine, začeto je Istorijsko jezgro Cetinja čiji se razvoj može pratiti sve do danas.
Cetinjski manastir, podignut vjerovatno, na mjestu nekadašnjeg Dvorca Ivana Crnojevića, ispod obronaka Orlovog krša, i sam je bio hude sudbine. Turci su ga tri puta rušili (1712,1714. i 1785), a Crnogorci obnavljali (1724. i 1786). Tako je on dva puta vaskrsavao poput feniksa, iz pepela.
Najveće izmjene Manastir je pretrpio 1896. godine u vrijeme vjeridbe i vjenčanja princeze Jelene sa princom Emanuelom III, docnijim italijanskim kraljom. Tada su učinjene najradikalnije intervencije na zvoniku (u gornjoj etaži postavljen je sat, a zvonik"na preslicu" - dobio je konstrukciju sa zvonom). Tada su zazidani prozori i vrata na staroj riznici, kao i vrata koja su spajala hor sa ćelijama na prvom spratu. I 1925 -1927. vršene su prepravke na zvoniku, tako da je dobio današnji izgled.
Tada je urađen i Mitropolitov stan umjesto "Njegoševog konaka". Otvaraju se veliki lukovi na zadnjoj etaži i postavljaju sa dva kapitela sa Crnojevića manastira. Tada se otvara i luk na zadnjoj terasi, gdje je bila kuhinja Petra I i zaziđuje omanji prozor.
Posebno je interesantan podatak da su manje intervencije na Manastiru bile 1962. i 1963. godine, a veće 1981-1984, kada je sagrađen novi Mitropolitov stan. Za taj stan se već pisalo da je prilično pretenciozno, eklektičko zdanje - u srpsko-vizantijskom stilu. Mjera rekonstrukcije nije pogođena (autor arh. Zoran Jakovljević).
Koja je potreba bila i da li su se državne službe i institucija kulture tada pitale čemu izgradnja novog konaka u srpsko-vizantijskom stilu u Cetinjskom manastiru, stožernom mjestu crnogorskog državnog i kulturno istorijskog nasljeđa. Mitropolitska rezidencija, u lijevom dijelu Manastira, koja je izgrađena u duhu koji ne odgovara ni istorijski, ni arhitektonski samom Manastiru, jedno zdanje koje odudara od te crnogorske duhovnosti manastira, a gdje je ''stolovao'' mitropolit Amfilohije, očigledno je imala drugu namjenu. Namjenu koje će decenije kasnije jasno oslikati.
Tu nije kraj tadašnjim devastacijama makar kada je riječ o Cetinjskom manastiru.
Poduhvatu ruženja svojski je doprinijela i Srpska pravoslavna crkva skandaloznim prepravljanjem freske iznad ulaza u Cetinjski manastir. Na ulazu u Cetinjski manastir, stožernom mjestu crnogorskog državnog nasljeđa, turiste i sve znatiželjne namjernike dočekuje freska iznad ulaza.
Međutim, freska iznad ulaza, prva slika koja dočekuje turiste, novokomponovano je djelo. Neimari Srpske pravoslavne crkve samoinicijativno su, bez odobrenja nekadašnjeg Zavoda za zaštitu spomenika kulture, poperili iznad ulaza novi - cinici bi rekli – „stariji i ljepši“ freskopis.
Tako je netragom nestala, bolje rečeno dlijetom je obijena, originalna, stara freska majstora Đinovskog iz daleke 1886. godine. Na slici koju objavljuje Portal Analitika, na kojoj članovi porodice kralja Nikole izlaze iz Manastira, vidi se izgled nekadašnje freske i može se uporediti sa novom freskom.
Postoje dokazi da je ruženje Cetinjskog manastira novotarija SPC. Fotografija prenosa posmrtnih ostataka kralja Nikole, kraljice Milene i princeza Ksenije i Vjere od 1. oktobra 1989. godine jasno dokazuje da je freska Đinovskog bila na luneti Manastira. Kada je i ko je naredio prekrajanje istorije nije zvanično poznato. Jedino se zna da je intervencija SPC uslijedila u periodu od 1999. do 2004.
Nove freske su doslikane i sa unutrašnje strane lunete iznad ulaza. Na mjestu na kojem nisu ranije bile. I sumnjivih likovnih i ikonografskih kvaliteta koje Cetinjski manastir sigurno ne zaslužuje.
Do danas se niko nije udostojio da odgovori javnosti na pitanja koja se neće moći zaobići, mada mnogima izgleda da će protok vremena pružiti alibi nesavjesnim neimarima i onima koji su to dozvolili.
Pitanja koja traže odgovore su ista i sada kao i tada. Ko je uklonio originalnu fresku? Ko je to smio da autorizuje i da to prođe? Znaju li neimari kolika je šteta nanesena Cetinjskom manastiru i Crnoj Gori time? Znaju li da se ovo desi u Italiji, Francuskoj, Engleskoj ili Grčkoj koje bi bile konsekvence po njih? Ili možda treba čekati da dođu strani stručnjaci da počnu objašnjavati kolika je šteta da bi dobili odgovore.
Zašto tada stručnjaci Zavoda za zaštitu spomenika kulture, zgrade udaljene nekoliko stotina metara, nijesu primijetili intervencije na ulazu – ostalo je tajna. Nije, međutim, tajna da je samoinicijativnih intervencija bilo još, i to unutar Cetinjskog manastira.
Riječ je o kontinuitetu prekrajanja koji je zabilježen na čitavoj teritoriji Crne Gore. I tu se prepoznaje impozantan učinak SPC - 80 odsto devastacija sakralnih objekata je na crkvama i manastirima u kojima je Srpska pravoslavna crkva!
Raznih dogradnji, nadgradnji i sličnog bilo je i na postojećim građevinama, promijenjena je i ikonografija, no kruna devastacija su bila dva velika, teška udara po ukupnu crnogorsku istoriju.
Publicista i književnik sa Cetinja Borislav Cimeša govoreći o tim devastacijama izdvaja ih kao dvije najteže devastacije.
Jedna od tih velikih devastacija koje on izdvaja su krađa 17 panagija crnogorskih mitropolita a druga je razbijanje grobova velikog vojvode Mirka i knjaza Danila.
Prvi se desio 23. i 24.avgusta 1983. kad je izvršena velika pljačka Manastirske riznice i kada je nestalo 17 panagija crnogorskih mitropolita, kako bi se uklonili najvažniji materijalni dokazi crnogorske sakralne istorije i kako bi se nekada ''potvrdile'' teze SPC da Crna Gora nikad nije imala svoje crnogorske mitropolite.
Jedna panagija otkrivena je godinu dana kasnije, u njemačkom gradu Biblingenu dok se preostalih 16 nikad nijesu našle – kazao je tada Cimeša.
Drugi udar izvršen je 15. maja 1986. kada je jeromonah Nikodim Komljenović, jedan od sveštenika Manastira i pomoćnik igumana Kalanja, uz pomoć radnika Komgrapa iz Gornjeg Vakufa, neovlašćeno razrušio, oštetio i uništio grob Knjaza Danila i velikog vojvode Mirka Petrovića.
Zbog osnovane sumnje da je učinio krivično djelo iz člana 229 Krivičnog zakonika SR Crne Gore, u sticanju sa krivičnim djelom iz člana 85, stav 1, tadašnji SUP je podnio opštinskom tužilaštvu krivičnu prijavu i on je bio osuđen. Interesantno je da je Komljenović bio dva puta osuđivan prije toga, u ukupnom trajanju od 3 godine i 6 mjeseci i da je gubio sveštenički čin.
Razlog je bio u činjenici da je vršio neprijateljsku propagandu, skrnavio grobove boraca NOR-a i veličao četničku borbu, te pokušao da rastura četničku propagandu, koju mu je u Italiji dao emigrant Dragoljub Burdelja, poznati četnički ''glavešina'', komentariše Cimeša, podsjećajući na nalaze brojnih crnogorskih intelektualaca koji su reagovali ovim povodom.
Važno je pomenuti i Ćipur. Crkva Rođenja Bogorodice i otkopani ostaci manastira Crnojevića djeluju kao cjelina, iako ih dijele vjekovi. Kao vrijedan primjer sakralne arhitekture vodi se kao zaštićeno kulturno dobro od 1961. godine.
Gradnja crkve je završena 1886, kako stoji napisano na ploči na pročelju crkve, ali je zbog lošeg statičkog proračuna došlo do težih oštećenja pa je čitava građevina iznova ozidana četiri godine kasnije.
Novembra 2010. godine, nakon godina „deponovanja“, zemni ostaci Ivana Crnojevića su inhumirani u posebno sagrađen mermerni sarkofag u crkvi Rođenja Bogorodice na Ćipuru. Inhumacija je obavljena u septembru 2010, u godini u kojoj se obilježavalo 520. godina od smrti Ivana Crnojevića u okviru programa Vlade Crne Gore „Cetinje – grad kulture 2010-2013“.
O nekadašnjem izgledu manastirskog kompleksa Crnojevića na Ćipuru danas možemo osvjedočiti i u dokumentarnom filmu autora Branislava Borozana i Lazara Jovovića.
Riječ je o filmu kojim je, korak po korak, u 3D animaciji uhvaćena stvaralačka nit dubrovačkog arhitekte koji je prije više od pola milenijuma (1484. godine), nakon četiri godine gradnje, stvorio zdanje koje je ujedno bilo i zavjet Ivana Crnojevića da se u tami vremena ne izgubi i zatre ime Crne Gore i trajanje crnogorskog naroda.
Film je prvi put prikazan 2005. godine na lokaciji na Ćipuru čime je po mišljenju autora na simboličan način učinjeno da manastir koji je srušen 1692. bude nanovo „rođen“.
Ovoj opštoj slici o ostavštini Crnojevića govori možda i odnos prema prema još jednom lokalitetu veznom za njih. Riječ je o lokalitetu konak Crnojevića na Ivanovim koritima gdje, kako na fotografiji možete vidjeti, od nekada impozantnih zidova i više kamenih struktura danas nema – ni traga.
Fotografije su preuzete iz teksta „Sve naše poplave“ Aleksandra Berkuljana objavljenog na Portalu Analitika.
