Da za Srpsku pravoslavnu crkvu nema odmora, ni pauze u građevinskim radovima, mogao bi se uvjeriti svako ko ovih dana posjeti Manastir Samograd u Opštini Bijelo Polje. Eparhija budimljansko-nikšićka na tom ranohrišćanskom lokalitetu, koji je u posljednjih deset godina u tri navrata arheološki istraživan, započela je izgradnju nove crkve i to na konzerviranim ostacima viševjekovne bogomolje.
U to se uvjerila ekipa Pobjede, prilikom posjete ovom manastirskom kompleksu u dolini Lima, koji je po svom položaju bio strateški važan punkt u antičkom periodu i srednjem vijeku. Samograd se nalazi na polovini puta između Bijelog Polja i Berana, na oko tri kilometra uzvodno brzavskom rijekom, na mjestu gdje Zagradska i Rujiška grade Prijelošku rijeku. Prirodno je, kako se to navodi na internet stranici Polimskog muzeja, zakriljen sa sedam ogromnih kamenih stijena koje se uzdižu i do 80 metara, zatvarajući zaravan kamenog grada – Samograda.
ČEKIĆ I MIJEŠALICA
Ovih dana, tišinu ovog manastira remete samo udarci čekića ili zvuk miješalice kojom su vrijedni neimari naumili da promijene fizionimiju ostataka ranohrišćanskih crkava koje su izronile između naslaga zemlje i kamena. Da pitate mitropolita Joanikija, ili episkopa Metodija, koji su istovremeno redovni domaćini i gosti ovog manastira, rekli bi vam da to oni od juga do sjevera samo „obnavljaju, grade, uređuju, čuvaju svoje svetinje, služe Božje službe u njima i dočekuju hiljade i hiljade vjernika i poklonika“.
Ambijent Manastira Samograd sa ranije podignutom drvenom crkvom
A da ovih dana upitate Upravu za zaštitu kulturnih dobara sa Cetinja, rekli bi vam da Eparhija budimljansko-nikšićka izvodi nelegane radove koji ugrožavaju autentičnost i integritet lokaliteta.
Da je to u pitanju jasno bi bilo i laiku, samo kada bi vidio da su radnici koje je angažovala Eparhija već izlili betonsku podnu ploču među zidovima ostataka ranohrišćanske crkve, koji su konzervirani tokom arheoloških istraživanja. I ne samo da je izlivena betonska ploča nego su radnici na više mjesta raskopali kameni zid kako bi napravili prostor za armaturu koja će poslužiti za vertikalne stubove.
Sa svih strana crkvenih zidova viri armatura
Pored crkve, istovarena je veća količina kamena za zidanje, a u sredini manastirskog kompleksa, prekoputa ranije izgrađene drvene crkve, posložena je veća količina građevinskog materijala, kojom dominiraju armaturne mreže. I nije samo crkva glavna meta novih građevinskih zamisli Eparhije budimljansko-nikšićke, budući da su već, u nastavku ranije konzerviranog bedema, ozidali novi kameni zid po ivici manastirskog kompleksa koji će istovremeno da posluži i kao zapadna strana konaka. Taj konak, takođe, zidaće na ostacima ranohrišćanskog objekta.
Monahe u manastiru prije nekoliko dana, kako saznaje Pobjeda, posjetio je predstavnik Uprave za zaštitu kulturnih dobara iz područnog odjeljenja u Mojkovcu, koji je, postupajući po prijavi, došao da se uvjeri da se u manastiru zaista izvode građavinski radovi. Nije mu mnogo bilo od pomoći što se pozivao na propise i zapitkivao monahe o dozvolama.
Međutim, to što je predstavnik Uprave iz Mojkovca zabilježio i fotografisao na terenu, bilo je dovoljno Upravi na Cetinju da donese Rješenje o prethodnoj zaštiti, budući da Manastir Samograd nije još kulturno dobro, iako je prihvaćena inicijativa o zaštiti stara već punu deceniju.
Gomila građevinskog materijala kraj crkve na kojoj su započeti radovi,
Rješenje će na adresu manastira, ako već nije, stići koliko je danas, a član 20 Zakona o zaštiti kulturnih dobara kaže da se „prethodna zaštita uspostavlja na nepokretnom i pokretnom dobru za koje se pouzdano vjeruje da ima kulturnu vrijednost, radi sprečavanja rizika od oštećenja, uništenja ili nestanka“. Prethodna zaštita može da traje najduže godinu od dana donošenja rješenja, a prestaje danom donošenja rješenja o utvrđivanju statusa kulturno dobro, zatim istekom vremena trajanja prethodne zaštite ili danom utvrđivanja da dobro nema kulturnu vrijednost.
Uprava za zaštitu kulturnih dobara, dakle, u narednoj godini moraće da valorizuje (utvrdi kulturnu vrijednost) Manastira Samograd i donese rješenje o zaštiti, te će nakon toga ovaj manastirski kompleks biti pod zaštitom zakona i za sve intervencije Eparhija budimljansko-nikšićka moraće da traži dozvolu od stručnjaka sa Cetinja.
U međuvremenu, Eparhija budimljansko-nikšićka moraće, ako bude bilo volje i zakona, da ukloni sve građevinske intervencije koje su već izvedene u manstiru, ali i da uradi konzervatorski projekat koji bi predvidio kako da se konzervirani ostaci crkve, djelimično oštećeni izlivanjem ploče i postavljanjem armature za stubove, vrate u prvobitno stanje.
TRI FAZE
Arheološka i konzervatorska istraživanja Manastira Samograd, kroz tri faze, realizovali su Opština Bijelo Polje i Polimski muzej, uz finansijsku podršku preko Programa zaštite i očuvanja kulturnih dobara. Dok su trajala istraživanja, sudeći bar po medijskim objavama i saopštenjima iz Opštine Bijelo Polje, saradnja sa Eparhijom je tekla na obostrano zadovoljstvo.
Kada su na lokalitetu otkriveni ostaci dvije crkve i ostaci bedema, te kada su istraženi i konzervirani, Eparhiji budimljansko-nikšićkoj očigledno nije odgovaralo da ovaj prostor bude još jedna arheološka atrakcija, već su namjerili da, pored novosagrađene drvene crkve i drvene kuće za monahe, sazidaju novu crkvu i konak. Sve po uzoru na brojne nelegalne građevinske poduhvate kojima svjedočimo u posljednjih skoro tri i po decenije.
Radnici su raskopali konzervirane zidove kako bi ubacili armaturu
Ostaci crkve na koje su se namjerili nalaze se na istočnoj strani manastira, na prelazu iz donjeg dijela utvrđenja ka akropoli. Kako se navodi na internet stranici Polimskog muzeja, na ovom prostoru, između dvije prirodne stijene, otkriveni su ostaci bazilike na kojoj se jasno izdvajaju dvije građevinske faze. Prvobitno je podignuta jednobrodna bazilika s apsidom na istočnoj i sa troje vrata na zapadnoj strani naosa.
U drugoj građevinskoj fazi uz zapadnu fasadu prizidan je narteks širok 10, a dug pet metara. U ovoj obnovi u naosu su prizidane klupe duž zapadnog, južnog i sjevernog zida dok je u apsidi podignut sintronos. U jugozapadnom uglu narteksa podignuta je nadzemna grobnica, istovjetna grobnici otkrivenoj na drugoj bazilici ispod samih bedemskih zidova.
- Na osnovu nađenog pribora za krštenje i obrednih posuda, sa sigurnošću možemo reći da su obije bazilike podignute i obnovljene u gotovo istom vremenskom periodu – navodi Poilmski muzej.
STIGLI NEMANJIĆI
Iako se u arheološkom izvještaju nigdje ne pominju Nemanjići, Eparhija budimljansko-nikšićka ugurala je i taj dio istorije u kratkoj prezentaciji manastira na svojoj internet stranici. Pa tako kažu da je riječ o „jedinstvenom manastirskom prostoru na kojem se nalaze ostaci zidina dvije crkve, od kojih je jedna iz ranohrišćanskog perioda, a druga sabornog tipa, očigledno moravskog stila iz perioda Nemanjića“.
No, nova istorija đe joj mjesto nije, niče već odavno po sakralnoj baštini u Crnoj Gori, pa popovi, monasi i monahinje Srpske pravoslavne crkve, od kojih većina dolazi iz Srbije, uglavnom neometano ispisuju tragove svoga nasljeđa po crnogorskim bogomoljama. Najsvježiji primjeri su živopisanje manastira Kosijerevo, Župa i Duga, gdje su Nemanjići jedan od zaštitnih znakova, a glomazni i nelegalni konaci, rušenje, zidanje i preziđivanje, još jedan pokazatelj besprizorne drskosti crkve i nemoći države da je stavi pod kontrolu zakona.
Manastir Samograd, iako mu ime tako kaže, sigurno neće sam sebe podići iz pepela, poštujući sve konzervatorske principe, propise i zakone, a hoće li se iz dremeža podići toliko pominjana „ruka pravde“ ili nevidljiva „ruka zakona“, biće jasno već po isteku jednogodišnje „prethodne zaštite“ koju je Uprava za zaštitu kulturnih dobara ovih dana odaslala na adresu ovog viševjekovnog lokaliteta.
U ovom broju Pobjede nećemo imati priliku ni da čujemo šta o novim građevinskim poduhvatima misli predsjednik bjelopoljske opštine Petar Smolović, jer pitanja koje je novinar prošle srijede poslao na njegovu imejl-adresu, kako u telefonskom razgovoru rekoše iz kabineta predsjednika, vjerovatno još nije vidio.
Četiri horizonta življenja u Samogradu
U izvještaju nakon arheoloških istraživanja, Polimski muzej je naveo da se analizom ostataka fortifikacione i sakralne arhitekture mogu izdvojiti četiri horizonta življenja na ovom lokalitetu: prelazni period ili gvozdeno doba I, po periodizaciji M. Garašanina; period nastanka utvrđenja (sredina II vijeka n. e.), do vremena njegovog uništenja (sredina III vijeka n.e.); period obnove utvrđenja u IV vijeku do napuštanja utvrđenja sredinom V vijeka i period obnove i ponovnog korišćenja utvrđenja u VI vijeku.
- Vjerovatno u periodu formiranja utvrđenja dolazi do podjele na gornji i donji dio grada. Utvrđenje strada prodorom gotskih plemena sredinom III vijek, da bi u IV bilo obnovljeno. Tada dolazi do izgradnje novih bedema na gornjoj zaravni. Korišćeno je do sredine V vijeka, a moglo bi mu se pripisati jedan od dva sakralna objekta. Napušteno utvrđenje je ponovo korišćeno, moguće i obnovljeno u vrijeme Justinijanove obnove unutrašnjeg limesa u VI vijeku, kom periodu se može pripisati i velika trobrodna bazilika koja se nalazi van bedema na istočnoj strani – navodi se u izvještaju Polimskog muzeja.
