Iako je stara crkva, posvećena Sv. Sabbi Osvećenom (Kapadokija, 439 – Palestina, 532) postala neprepoznatljiva u današnjem kompleksu Manastira Savina, u istorijskim knjigama, monografijama Herceg Novog i Manastira Savina, postavlja se pitanje – zašto je izbrisana iz naučno-istorijskog korpusa djela posvećenog kultovima i sakralnim objektima.
Akademik Danilo Radojević u tekstu „Pogrešna tumačenja istorijskih fakata” navodi da se falsifikatori često naslanjaju na ranije falsifikate i na taj način grade fikciju „naučnosti“.
“Tijeh krivotvorenja ima veliki broj, u svijem oblastima, tako da je dovoljno, za ovu priliku, uzeti nekoliko reprezentativnih primjera, koji su crnogorskom narodu mutili saznanja ili iskrivljavali istorijska fakta o njegovoj prošlosti.
Kad su kaluđeri, pod vođstvom episkopa Savatija Ljubibratića, iz manastira Tvrdoša dobjegli, u vrijeme Morejskog rata, 1694. godine, na mletačku teritoriju, kod Herceg Novog, prenijeli su čestice moštiju Sv. Đorđa.
Ti kaluđeri osnovali su manastir pored stare crkve, posvećene Sv. Sabbi Osvećenom (Kapadokija, 439 – Palestina, 532), osnivaču četiri lavre i šest manastira, čiji je kult bio razvijen i u još nekim naseljima na Crnogorskom primorju.
Stefan Vukčić – Kosača (1392-1435), veliki vojvoda humski, prozvao se „hercegom Sv. Sabbe“, svoju zemlju – Vojvodstvo Sv. Sabbae. Poslije 1774. godine, kada je carica Marija Terezija donijela dekret o crkvenim praznicima, počelo je širenje kulta Save Nemanjića.
U toj novoj klimi, pomenute čestice moštiju Sv. Đorđa, kako je utvrdio iguman i pisac Dionisije Miković, proglašene su Savinim. Kaluđeri su, da bi svoj položaj učinili više poštovanim, preuzimali biblijske legende i vezivali ih za Savino ime (kao što je poznata legenda o Mojsijevom otvaranju izvora u bezvodnom kraju, udarom štapa u stijenu, u podnožju brda Horiva)“.
Izgleda da ćemo pogrešnim tumačenjima kulturno istorijske tradicije i prilagođavanjima fakata prisustvovati još dugo.
Možda je, ipak, morala biti istorijski „prilagođena“ zbog nezgodnih priča o svom postanku. Naime, novija istraživanja arhitekture upućuju da je na mjestu Savine postojala crkva u doba preromanike.
U Monografiji „Pravoslavni manastiri u Crnoj Gori“, izdatoj 2011, iznosi se ovaj podatak o postanku Manastira Savina:
“Zaogrnuta bujnom mediteranskom dubravom, silueta Manastira Savina dominira pejzažom na ulazu u Boku Kotorsku. Sastoji se od tri crkve, od kojih su dvije posvećene Uspenju Bogorodice, locirane na centralnom nižem platou. Treći hram, Sv. Save, po kojemu je i manastir dobio ime, nalazi se na jednom uzvišenju, udaljen stotinjak metara od Uspenjskih crkava.
Jedan zapis iz 1851. godine pominje da je Savina osnovana 1030. godine. Ovo predanje je smatrano nepouzdanim, no novija istraživanja arhitekture upućuju da je na mjestu Savine postojala crkvica u doba preromanike.
Sasvim sigurno Mala crkva Uspenja Bogorodice i Sv. Save potiču, u sadašnjem obliku, iz 15. vijeka, kada se ovaj dio Boke nalazio u sastavu države Hercega Stefana Vukčića. Poznato je da je Herceg Stefan zimi stolovao u Novom, gdje je razvijao trgovinu i zanate. Na datovanje manastira u 15. vijek ukazuju arhitektonske karakteristike obje crkve, kao i stariji sloj fresaka Uspenjskog hrama.”
