Ranohrišćanski lokalitet Doljani, nalazi se u prigradskom naselju Zlatica, četiri kilometra od centra Podgorice, pored magistralnog puta prema Kolašinu. Danas je okolina ovog kulturnog dobra sva izgrađena.
Individualni stambeni objekti, hangari i drugi objekti “opkolili” su ga sa svih strana. Za “obnovu” se stara Crkva Srbije. Da bude “stariji” i “ljepši”.
Lokalitet, Doljani-Zlatica, predstavljaju arhitektonski ostaci ranohrišćanske trobrodne bazilike i trikonhalne crkve. U vezu sa zlatičkim crkvama dovodi se episkop Duklje Evandrus koji je 451. godine učestvovao na Halkedonskom saboru.
Trobrodna bazilika je monumentalnih dimenzija. Dužina sa pripratom 25 m, širina 16m, dok je širina priprate 25,65 m.
Zidovi su rađeni od pritesanog kamena i očuvani do iznad visine temelja. U prostoriji na sjevernom dijelu priprate nalazi se monumentalan sarkofag, koji je ukopan skoro dva metra ispod nivoa dvorišta. Na sarkofagu se nalazio prolomljen originalni mermerni poklopac. Na zidovima bazilike ili u njoj nalaze se djelovi sarkofaga i druge kamene plastike.
Drugi objekat u Doljanima, Trikonhos, sastoji se od trolisnog glavnog dijela sa pripratom i atrijumom uokvirenim natkrivenim hodnicima. Dimenzije i ovog objekta su monumentalne.
Dužina glavnog dijela 18 m, ukupno sa atrijumom 37 m, širina glavnog dijela 19, sa apsidom 20 m. Zidovi, na glavnom dijelu, sačuvani su do visine 1,5 m i rađeni su zidanjem neizmjeničnih redova (4-5 redova) tesanog kamena i opeke.
Unutar konhi deponovani su kameni nadgrobni spomenici. U sjevernom dijelu priprate nalazi se zidana krstionica. Autori istraživanja su nastajanje crkve vezali za period Justinijanovog carstva, s tim da bi gornji datum mogao biti početak VII vijeka.
Prve pisane podatke o zlatičkim sakralnim objektima nalazimo kod autora s kraja XIX vijeka. Razlog tome je činjenica što je ovaj prostor bio pod turskom vlašću sve do 1876. godine.
Maksim Šobajić koji je obilazio ruševine 1892. godine, tom prilikom opisao je zatečeno stanje, navodeći da je južni zid jednog od zlatičkih objekata većim dijelom sačuvan, u širini 1m i visini 5-6 m, i da mu se čini da ovaj objekat „ozgo nije imalo kamenog svoda”.
Rekognosciranjem terena 1954. godine, stručni timovi SAN i Zavoda za zaštitu spomenika kulture NRCG konstatovali su da su zidovi ovih objekata bili potpuno porušeni.
Tokom 1956. i 1957. godine, istratraživan je južni objekat i otkriveni su ostaci trikonhalne crkve sa narteksom i atrijumom.
Prilikom istraživanja pronađen je veliki broj fragmenata arhitektonske plastike, od kojih se izdvajaju komadi parapetne ploče, dekorisanih krstova, rozeta i stubića. Autori istraživanja su nastajanje crkve vezali za period Justinijanovog carstva, s tim da bi gornji datum mogao biti početak VII vijeka.
Istraživanja na prostoru bazilike obavljena su tokom 1958. i 1959. godine, takođe, od strane SAN i Zavoda za zaštitu spomenika kulture NRCG.U sjevernoj prostoriji pronađen je monumentalan sarkofag, koji je nasilno probijen u ranijem vremenu.
Dekoracija na sarkofagu je, po mišljenju istraživača, preuzeta sa neke parapetne ploče. Groblje registrovano na trikonhosu se širilo i preko bazilike i to naročito sa južne i zapadne strane. Autori navode da neki nalazi iz grobova pripadaju periodu ranog srednjeg vijeka.
U organizaciji Muzeja i galerija Titograda, a uz pomoć omladinske brigade „SORA Titograd” za 52 radna dana tokom 1980. godine izvršeni su radovi na čišćenju lokaliteta: uklanjanje vegetacije, uklanjanje viška zemlje i šuta, nivelacija terena i priprema za postavljanje zaštitne ograde, koja je postavljena 1981. godine, a ostaci dekorativne plastike su sakupljeni.
„Na taj način lokalitet je pripremljen za drugu fazu radova, tj. za istraživačke radove koji bi prethodili konzervaciji i djelimičnoj rekonstrukciji.“ (iz dokumentacije JU Muzeji i galerije Podgorice, stručna ekipa Verica Drecun, Olivera Žižić, Nataša Vukotić i Ljubomir Brajović).
Muzeji i galerije Podgorice 1981/82. započinju arheološka istraživanja i tom prilikom, na prostoru južno od trikonhosa i cijelom dužinom istočno od crkve, otkriveno je stotinak grobova, da bi radovi 1983. godine bili obustavljeni zbog nedostatka finansija.
Iz dostupne dokumentacije (grobni zapisnici) da se zaključiti da se radilo o groblju inhumiranih pokojnika, sahranjenih u hrišćanskom maniru, najčešće u grobnim konstrukcijama od kamenih ploča i bez priloga.
Postoje oprečna mišljenja po pitanju hronologije zlatičkog kompleksa. Neki stručnjaci su mišljenja da su oba objekta nastala istovremeno u VI vijeku, drugi da je trikonhalna crkva starija i da je nastala u prvoj polovini IV vijeka, a bazilika nešto kasnije, dok su neki mišljenja da je trikonhos mlađi (IX-X) nekoliko stotina godina od bazilike.
Do skoro se, kao osamdesetih godina prošlog vijeka, ovo kulturno dobro moglo vidjeti bez “dodataka” koji ga čine „starijim” i „ljepšim”. Danas već mijenja izgled pod dodacima koje mu nesebično daruje Crkva Srbije.
Sva je prilika da će nastaviti da ga „daruje“ i „uljepšava“ dok ga ne dovede do neprepoznavanja. Baš kao što je uradila sa mnogim crnogorskim kulturnim dobrima do sada.
