Austrijska tvrđava poznata pod imenom Kosmač nalazi se na istoimenom brežuljku naspram sela Brajići. Inače, ta tvrđava je jedno od tri najznačajnija fortifikaciona objekta u graditeljskom smislu, opstala iz doba Austrougarske i kao takva je zaštićeno kulturno dobro od 1964. godine. Međutim, ni to joj nije pomoglo da se očuva u iole pristojnom stanju jer tvrđava je sada u ruševina, a nebriga i devastacija iz prošlih dana se i dalje nastavljaju.
Danas ovom objektu u ruševnom stanju nedostaje čitava druga etaža i krov. Zasvođene tavanice od sige su urušene, naročito u prizemlju. Očigledno je višedecenijsko odnošenje fino tesanih kamenih blokova sa fasadne obloge a od zida koji su okruživali kompleks prema jugu vidljivi su samo neznatni ostaci.
Iako je tvrđava Kosmač imala tri sprata, danas je najviši urušen zajedno sa krovom. Unutrašnji zidovi, podovi i centralno stepenište su, takođe, urušeni. Iako su ostaci glavnog stepeništa i dalje vidljivi, do gornjeg nivoa ne može se doći.
Unutrašnjost tvrđave prekrivena je velikim količinama razrušenih zidova, što potpuno zaklanja izvorni nivo poda prizemlja. Razmjere urušenosti su toliko velike da se ne može sagledati kako je unutrašnjost prvobitno bila organizovana. U unutrašnjosti zasvođene tavanice postoje velike rupe.
Tvrđava je bila izložena pljačkanju i odnošenju u potrazi za fino obrađenim kvadratnim blokovima od sivog krečnjaka koji su bili korišteni za oblaganje vanjskih zidova tvrđave i time doveli cijeli kompleks tvrđave u opasnost od urušavanja.
Do tvrđave vodi kolski put sa podzidama, koji je za strategijske potrebe izgradila Austrija. Čitav kompleks građen je oko desetak godina, započet vjerovatno odmah nakon zvaničnog razgraničenja između Crne Gore i Austrije 1841, a završen oko 1850. godine.
U Bokeljskom ustanku 1869. ustanici su pokušavali da zauzmu tvrđavu ali im to nije pošlo za rukom pa ni nakon ubistva zapovjednika tvrđave Fridriha Merca, što govori o njenoj čvrstoj odbrani.
Zna se da je tvrđavu 1875. godine posjetio austrijski car Franjo Josif. Tvrđava Kosmač služila je Austriji i u Prvom svjetskom ratu, dok su u Drugom svjetskom ratu u njoj Italijani imali stalnu postaju sve do kapitulacije 1943. Nakon oslobođenja tvrđava je napuštena, danas kako vidimo, iako stavljena pod zaštitu djelimično urušena, bez krova i jednog sprata.
Čitav tvrđavski kompleks građen je od fino klesanog, lokalnog sivog krečnjaka. Tvrđava ima izduženu nepravilnu osnovu sačinjenu od dva osnovna krila prelomljena po sredini i razdvojena masivnom polukružnom kulom. Uže strane bočnih krila su prema moru ravne, dok prema kopnu prelaze u snažne polukružne kule. Tvrđava se sastojala od prizemlja, sprata i prostranog podruma.
Fasade tvrđave okrenute ka kopnu raščlanjene su pravougaonim osmatračkim prozorima, kao i otvorima za topove lučnog završetka. Na fasadama okrenutim ka moru na nivou prizemlja nalazi se niz malih, pravougaonih prozora, a na spratu niz lučnih, različite veličine.
Pored same tvrđave nalazila se i zgrada kasarne, danas sačuvana u tragovima. Između tvrđave i kasarne prostrano dvorište je, očito, služilo za vojne egzercire. Na sredini dvorišta izgrađena je cisterna za vodu.
Ispred tvrđave, na jednoj prirodnoj stijeni, sa lijeve strane puta, Austrijanci su isklesali ploču u znak sjećanja na pogibiju komandanta tvrđave. U neposrednoj blizini, takođe na stijeni, postavljena je i spomen-ploča posvećena Vukalu Perovu Stojanoviću, koji je za vrijeme Bokeljskog ustanka ubio zapovjednika tvrđave Fridriha Merca.
Kao što možete vidjeti na fotografijama, osim u prizemnom dijelu poda, gdje je evidentna veća količina zemljanih naslaga i obrušenih kamenih blokova, obrušavanje je aktivno i na ostalim partijama, što čini unutrašnjost Tvrđave Kosmač skoro nedostupnom i opasnom za posjetioce.
Zbog evidentne nebrige o ovom kulturnom dobru, koje je u veoma lošem stanju, možda bi nadležni mogli postaviti tablu sa natpisom – Razgledajte na svoju odgovornost, mi smo digli ruke od ovoga kulturnog dobra.
Tekst je kreiran uz pomoć sredstava za pluralizam medija Ministarstva kulture i medija dodijeljenjih Portalu Analitika za teme po projektu za konkurs
