Tvrđava Vrmac, jedan od strateški najznačajnijih objekata tvrđave “Boka Kotorska”, kako se može pročitati u literaturi, reprezentuje austrougarsku vojnu arhitekturu, tehnologiju i inženjerska dostignuća druge polovine 19. vijeka.
Tvrđava svojim prostornim rješenjem, graditeljskom tehnikom i elementima naoružanja i opreme, predstavlja izuzetno djelo vojne arhitekture i kao takva je vrijedan dio naše ukupne graditeljske baštine.
Međutim, ni kao vrijedan reprezent te baštine nije uspio da zavrijedi više pažnje nadležnih. Ovaj vrijedan objekat ni danas nije pod bilo kakvom zaštitom i sva je prilika da je prepušten zubu vremena da ga rastače. Da mu se ne može naći nikakva namjena kojom bi se revitalizovao i prezentovao.
Kopneno utvrđenje Tvrđava Vrmac nalazi se na grebenu između Sv. Ilije i prevoja Trojica. Do utvrđenja se dolazi austrougarskim putem od Trojice. Do njega se može doći i starim serpentinskim putem koji je izgrađen 1860. godine, a služio je da poveže tvrđavu Vrmac sa Kotorom i sa magacinom municije koji se nalazio u naselju Muo.
Tvrđava Vrmac sagrađena je na osnovu odluke Carske komisije, 1894. godine, na mjestu “privremene tvrđave Vrmac” iz 1887. godine. Na toj lokaciji je već postojala “prva tvrđava Vrmac” iz 1860. godine.
Tvrđava Vrmac sagrađena je kao planinska tvrđava koja sjedinjuje sav potreban prostor za trupe, operativni dio i odbranu u jednom objektu sa najmanjom mogućom osnovom. Imala je naoružanje od osam topova i četiri haubice. Svi topovi su bili smješteni u oklopljene kazamate, a haubice u čelične kupole. Dodatno, imala je dvije kupole za posmatranje.
Između 1906. i 1907. izvedena je rekonstrukcija tvrđave kada je plafon kazamatiranih baterija ojačan betonskim slojem. Kasnije je, zbog zastarjelosti, planirana zamjena ove tvrđave novom, modernijom, otpornijom na bombe. Nova tvrđava je trebalo da bude sagrađena na vrhu Sv. Ilija, ali njena gradnja nije realizovana.
Tvrđava ima osnovu poligonalnog oblika, poluukopana je i opasana rovom. Ima prizemlje i sprat. U tvrđavu se ulazi kroz rov koji je na ulaznoj strani ograđen visokom ogradom od kovanog gvožđa. Ulaz je bio dvostruko obezbijeđen, prvo rešetkom od kovanog gvožđa, a na kraju ulaznog hodnika punim metalnim dvokrilnim vratima.
U središtu tvrđave nalazilo se unutrašnje zatvoreno i nasuto dvorište oko kojeg je
hodnik duž kojeg se nižu prostorije. U prizemlju su se nalazili magacini municije i hrane, kuhinja... Na zapadnoj i na istočnoj strani izgrađen je po jedan eskarpni kaponir.
Na prvom spratu se nalazila kasarna, oklopljene baterije, oklopne osmatračnice. Na gornjoj površini fora su kupole haubica. U vrijeme izgradnje za prenošenje municije iz magacina korišćen je lift.
Tvrđava je bila zidana od pravilno tesanog kamena, u pravlinim redovima. Ulazni portal je lučno završen i reprezentativno obrađen. Prozorski otvori su bili lučno završeni i zaštićeni gvozdenim rešetkama i metalnim dvokrilnim kapcima. Gornje, zaobljene površine sa baterijama, izvedene su od betona.
Svodovi u svim prostorijama u prizemlju izvedeni su od opeka, a na prvom spratu od betona i metalnih profila. Pregradni zidovi su od kamena. Podovi u prostorijama za posadu su od dasaka postavljenih preko metalnih nosača. U baterijama očuvane su pancirne kalote.
Posebna očuvana vrijednost tvrđave je i kapela. Njeni očuvani ostaci nalaze se na unutrašnjoj strani, duž zidova južne baterije, gdje se i danas mogu vidjeti ostaci izrađenog oslikanog friza, sa likovima svetaca. Ova, reprezentativna prostorija, bila je odvojena pregradnim zidom i vratima od hodnika. S obzirom na brigu koja joj se posvećuje upitno je do kada će biti vidljivi ovi oslikani ostaci u kapeli. Sudeći po njima, parapetna zona zidova bila je bojena i završena bordurom.
U neposrednoj okolini tvrđave, sagrađeni su oficirski stanovi, skladišta, magacini i osmatračka mjesta, koji danas izgledom svjedoče o količini nebrige i zapuštenosti Tvrđave Vrmac.
Može se reći da je opšte stanje Tvrđave Vrmac danas veoma loše. Pored napuštenosti tom izgledu doprinosi zaraslost u vegetaciju. Metalni šaloni su oštećeni, a određen broj nedostaje. Fale i metalne rešetke na određenom broju prozora, dok je metalna ograda rova iskrivljena i polomljena. Pojedine prostorije su ugrožene vlagom. Kapela na spratu, sa oslikanim likovima svetaca, u lošem je stanju, zidne slike su izblijedjele i oštećene dok je pregradni zid sa imitacijom kamena veoma oštećen.
Iako ima izuzetne arhitektonske, ambijentalne i pejzažne vrijednosti priznate od relevantnih adresa, Tvrđava Vrmac kod nas još nije stigla na red da joj se pruži barem ono osnovno, da se zaštiti kao kulturno dobro prije nego ga nebriga, nemar i zub vremena potpuno uruše.
