Mi ništa ne dugujemo Rusima. I nijedan slovenski narod ništa ne duguje Rusima. Ni Rusi ništa ne duguju Slovenima. Niti nam je Rusija majka iako je Sv. Petar Cetinjski to na samrti rekao, uvažavajući pomoći koje su od Petra Velikog i naknadnih vladara preko vizitacijskih crnogorskih episkopa stizale u Crnu Goru. Svaki narod ima svoju materu koja ga je dojila.
Rusima jedino duguje izvinjenje Srpska pravoslavna crkva jer je od prvog dana svog osnivanja 1920. godine započela sa politikom osporavanja kanonskog legitimiteta Moskovskoj patrijaršiji podrškom nekanonskoj Ruskoj pravoslavnoj zagraničnoj crkvi, formalno ustanovljenoj u vojvođanskoj, sremskoj Karlovačkoj mitropoliji 1921. godine.
A da je Rusija u XXI veku bolje shvatala svoje stvarne moći u svetskoj zajednici naroda - nikada ne bi napala Ukrajince, niti bi pala na iluziju slovenskog plemenskog jedinstva i pravoslavnog bratstva sastavljenog od Rusa, Bugara, Srba i Crnogoraca. Ako joj je to jedini izlaz iz njenog samotnjaštva, onda je ona očajno izgubljena uprkos kultu srpsko-crnogorske ljubavi sa Rusima posebno naraslom između 1917. i 1941. godine.
KAKO JE POČELO
U Pančevu je na Pravoslavnom groblju grob arhiepiskopa Ruske pravoslavne zagranične crkve Grigorija Čeljabinskog i Troickog. Ukrajinac je on bio, iz Hersona, rođen je 1874. a umro u Jugoslaviji 1933. godine. Grob mu je neugledan, a iz SPC mu prigodom poseta Rusa održe retki parastos. On je samo jedan od ne manje od 40 hiljada ruskih i ukrajinskih črnorizaca i civila koji su po Oktobarskoj revoluciji pobegli u Kraljevinu SHS/Jugoslaviju i tu uz podršku proruskog i romanovskog Aleksandra I Karađorđevića osnovali svoju emigrantsku „zagraničnu“ crkvu 1921. godine u sremskoj Mitropoliji i Patrijarhatu u Karlovcima.
Ta prekogranična crkva je zadala grdne muke Ruskoj crkvi u Moskvi i udaljavala Beograd od priznavanja revolucionarne vlade u Kremlju sve do 1940. godine.
U Pančevo i Vojvodinu, kao i u Srbiju, nije došla samo ruska beda, već su stigli i visoki oficiri, inženjeri, umetnici, lekari, profesori, pisci, sveštenici, kaluđeri i teolozi. Dobili su u Pančevu bivšu veliku austrijsku kasarnsku bolnicu samo za sebe i da u nju unesu prvi rendgen aparat u Kraljevini SHS – u njoj je rođena svetska slikarka i vajarka Olja Ivanjicki, Ukrajinka.
Dobili su finansijsku podršku da dignu u Pančevu pravoslavnu bolničku crkvu i drugu crkvu u prostoru velike Preobraženske crkve koju je svojevremeno oslikao Uroš Predić.
A mogli su u dvotoranjskoj pančevačkoj Bogorodičnoj crkvi da se bezbedno klečeći mole jer su u njoj naišli na tapacirane klupe za molitvu iz 1807. godine istovetne onima u katoličkoj crkvi, jer se tako pravoslavni Pančevci u njoj mogu da mole ako žele, kao i katolici u susedstvu, s tim što u Pančevu Rusi neće dobiti reumu jer ne moraju klečati na hladnom petrogradskom kamenu. A neki visoko školovani imigranti su dobili i naše „podanstvo“ – državljanstvo, i zaposlili se u Realnoj gimnaziji u gradu i drugim školama. Nije to sve, pomenućemo naknadno još toga.
Niko ne spori lep civilni doprinos koji su Rusi ostavili jer su mnogi bili izuzetno obrazovani i dostojanstvenog držanja – mada je nadmenih Rusa bilo. I popunili su proređene linije naše inteligencije nestale u Prvom svetskom ratu. Zahvalni smo im.
KOME PRVO DATI HLEB
Čime pojedini Crnogorci danas opravdavaju svoju navodnu večnu dužnost da prvo nahrane Rusa a potom svoju decu? Ili, da ravnopravno lome pogaču? Ili, da ljube savremenog Rusa uz poruku „ubij brata Ukrajinca“, kao neki episkopi u SPC? Zar zbog toga što su naši davno odlazili u Rusiju po milostinju, po hirotonisanje mitropolita, za poneku knjigu i ukras, za obećanje o milenijunskom ratnom savezu?
Crnogorci su svoju državu sticali svojom, a ne ruskom krvlju.
Uostalom, većina srpsko-ruskih odnosa ticala se saradnje vojvođanske Karlovačke mitropolije sa Petrogradom i Moskvom, a manjina između Cetinja i Moskve, i
obrenovićevsko-karađorđevićevskog Beograda i Moskve. A i stari srpski vladari poput Dragutina su u XIII veku pomagali Rusiju kneza Vasilija obilatim darovima. To su činili i drugi poput ktitora cara Dušana, potom Mrnjavčevića, Lazarevića, vlastelina Dragaša, Dejanovića i onih posle njih, koji su snažno finansirali i pomagali poklonjenim neoporezovanim imanjima ruske manastire na Atosu, posebno Sv. Pantelejmona - i oni su ih i sačuvali, po ruskoj stradiji od Tatara, da ne padnu u ruke Grcima.
To je bilo daleko više od ruske pomoći Karlovačkoj mitropoliji u ranom XVIII veku. A što se njihove intervencije na liturgijski jezik tiče, bolje bi bilo da nisu ni došli kod nas 1726. godine, da ne slušamo popove na jeziku kojim niko ne govori, čak ni Rusi.
I Srbi su Rusima dali više vojnika i generala nego oni nama. Imajte tu u vidu Novu Serbiju i Slavenoserbiju koje su u središtu Ukrajine i kod Donjecka osnovali bivši vojvođanski graničari iz XVIII veka. Katarina je ukinula ove autonomije ubrzo posle osnivanja, 11 godina kasnije, jer su Srbi za to vreme uspešno potisnuli Turke dole ka Krimu i pomerili granicu Rusije na jug. Crkveno, Srbi su tada bili pod upravom Kijevske mitropolije , a ne Moskovske eparhije.
I imajmo u vidu, srpski potomci se danas kod Donjecka i Luganska bore protiv Moskve, a možda i sa srpskom braćom u Putinovoj tenkovskoj hordi na drugoj strani.
CRNOGORCI NIJESU PRIMILI RUSE
Možda će se proruski Crnogorci setiti da su njihovi dedovi retko udomljavali rusku emigraciju između 1917 i 1941. godine i nisu pronalazili kultni razlog za večni revanš za političke i crkvene saveze sa Rusijom iz prošlosti.
Ogromna većina Rusa i črnorizaca je smeštana u Vojvodini, zatim u Srbiji i pomalo u Makedoniji i Bosni i Hercegovini. Oko osam odsto ruskih sveštenika od našeg ukupnog broja je primljeno u aktivnu liturgijsku službu, oko 214-250 črnaca. Time je SPC nadoknađivala i gubitak svojih sveštenika u Prvom svetskom ratu . Rusi su imali platu i penziju . Ali Crnogorci nisu primili nijednog invalida i ruskog kaluđera, jer je Konzistorijum pravoslavne Mitropolije crnogorsko-primorske kazao Beogradskoj patrijaršiji 1923. godini da „ pošto manastiri u Crnoj Gori nemaju opštežitija (kurziv Mitropolije) to ne mogu primiti nikoga na boravak“ . Nema prostora, opštežitija, za Ruse ni u jednom od 25 manastira u Crnoj Gori .
UKRAJINCI NEĆE POD RUSE A SAKRILI SV. SAVU
Bilo je i muke: ukrajinski unijati iz Galicije, smešteni kod Prnjavora, koji su hteli natrag u pravoslavnu crkvu, nikako nisu hteli da prihvate ruske bradate popove, već naše.
Vidi se, nije njihov spor od danas, a i nije zbog brade. To se ponavljalo u Kozarcima kod Prijedora, Novom Sadu i Gospođincima. A nije loše da nas Ukrajinci podsete da nisu Rusi sakrili Rastka Nemanjića od oca Stevana, da ga njegove uhode ne uhvate u Manastiru Sv. Pantelejmon na Svetoj Gori, već kijevski Rusi. Danas ih uglavnom sve nazivamo Ukrajincima i Rusinima iako se međusobno po poreklu i jezički razlikuju, ali ne govore ruskim jezikom.
Pitajmo u Vojvodini Rusine iz Ruskog Krstura, Kucure i drugih mesta, i kazaće nam istinu o Sv. Savi, ne slušajte beogradske svetosavske prevarante. Rusinima Sv. Sava ne znači mnogo ali im je stalo da se za njihov doprinos zna.
A sa radošću ističemo da ruska teološka emigracija nikako nije uočavala u čemu je apostolska zasebnost Sv. Save. Oni jesu sa poštovanjem govorili o njemu, ali nijedan nije objasnio šta bi to bio Savin teološki doprinos iako su živeli zajedno sa autorima ove „doktrine“, Najdanovićem, Popovićem i Velimirovićem. Doktrinu navodnog „svetosavlja“ nije uspeo da objasni ni najugledniji profesor na osnovanom Pravoslavnom bogoslovskom fakultetu, Rus, Aleksandar Pavlovič Dobroklonski, koga je lično prestolonaslednik Aleksandar svojim ukazom postavio odmah 1920. godine za kontraktualnog profesora i koji je do smrti bio siva eminencija ove ustanove.
HUMANITARNA SPC
Mora se istaći, Srpska pravoslavna crkva je uložila veliki napor da olakša položaj ne samo ruske emigracije u Kraljevini SHS/Jugoslaviji, već i da, nevezano za karakter boljševičkog režima u Moskvi, pomogne celokupnom stanovništvu u SSSR-u.
Ona je od 1920. do 1923. godine preduzela možda i najveći humanitarni napor u svojoj istoriji i trkala se sa pomoći pape Pija XI za Ruse. Išla je u tome gotovo do ugrožavanja svoje doktrinarne čistote – čak se upustila i u razmatranje da zavede lutriju kojom bi finansirala emigraciju i bedu na Volgi! Nije to učinila, bio bi to ipak hibis (kod muslimana makruh). Uzimanje novca za namernu neizvesnu sreću je izvesna nesreća. A hteo je patrijarh Varnava Rosić 1932. godine da digne i hipotekarni kredit za SPC što Zakon o SPC iz 1929. godine nije branio – suprotno savremenom nacrtu Zakona o veroispovesti u Crnoj Gori .
Pomagala je SPC ruske svetogorske manastire i skitove slično starim srpskim filantropima odmah posle 1917. godine jer prihoda iz Rusije nije više bilo. Osim privrženosti liturgijskom jedinstvu, tu kod naših ima i snažnih ličnih naklonosti. Patrijarh Varnava Rosić (1930-1937) je bio ruski bogoslovski učenik i proizveden je u kaluđera arhiepiskopom rektorem petrogradske Duhovne akademije, Stragorodskim.
I bio je prijatelj sa vođom ruske crkvene emigracije u Kraljevini SHS mitropolitom kijevskim i galicijskim Antonijem Hrapovickim koji se naselio u Sremskim Karlovcima. Hrapovicki je bio zastupnik obrednog saborstva i govorio da je zbog toga Dostojevski važniji od Isusovih apostola. A stalno mu pripisuju i da je uticao na Dostojevskog da izgradi lik Aljoše Karamazova. Varnavin lični sekretar i bibliotekar je bio emigrant Vladislav Albinovič Majevski. I zbog Varnavinog uticaja su Rusi u Beogradu podigli 1924. godine Crkvu Svete Trojice, kod buduće obnovljene Crkve Sv. Marka (već su je Austrijanci obnavljali 1917. godine) i u njoj sahranili „belog“ generala Vrangela.
Možda je to bilo preterano, jer je svega nekoliko metara dalje, u Crkvi Sv. Marka grob cara Dušana Nemanjića, kneza Milana Obrenovića i kralja Aleksandra Obrenovića. Do 1941. godine bilo je u Jugoslaviji 78 ruskih organizacija prosvetne i kulturne prirode, a Rusi su kraljevskom Ministarstvu spoljnih poslova predali Česticu Časnog Krsta, desnicu Sv. Jovana Krstitelja i Falernsku ikonu Majke Božije.
Srpska pravoslavna crkva nije bila šizmatički nastrojena prema nehrišćanskim izbeglicama iz Rusije. Podržala je odluku Aleksandra I Karđorđevića i njegov novčani prilog Kalmicima, kozacima, koji su bili budisti, da u Malom Mokrom Lugu kod Beograda podignu pagodu, drugu u Evropi posle one u Parizu.
Zašto tamo? Zato što su bili konjanici i tu su našli dobre pašnjake. Bilo ih je oko tri stotine, svi su 1944. godine napustili zemlju bežeći od Crvene armije. Pagoda je danas u ruinama .
I OVO SU RUSI DONIJELI I POKUŠALI
Ruska emigracija je sebi donela najveću muku: osnovala je paralelnu, zagraničnu crkvu kanonskoj u Moskvi, osudila je boljševičku republiku i zatražila obnovu „doma Romanovih“, monarhiju.
Dovela je moskovskog patrijarha Tihona Belavina u nemoguć položaj, morao je Lenjinu izjavljivati lojalnost i objašnjavati zašto ruska emigracija u Kraljevini SHS neće, uprkos njegovoj naredbi iz 1922. godine, da se ukine „Viša crkvena uprava Ruske pravoslavne crkve“ u inostranstvu. Lenjin mu nije verovao i ruska crkva u SSSR-u je pretrpela takav teror koji je do tada viđen jedino u Francuskoj i Meksiku.
Sam Tihon je bio utamničen 1922. godine ali ga je iz tamnice izvukao papa Pije XI i nakon toga je Tihon 1923. godine rekao: „ Neka monarhisti u inostranstvu i zemlji znaju da nisam neprijatelj sovjetske vlade“. Umro je 1925. godine , a boljševici su odmah potom ukinuli patrijarhat. A Sveti sinod Ruske zagranične crkve je 1927. godine prekinuo liturgijsko-blagodatne odnose sa Mitropolijom u Moskvi i izazvao šizmu. Vratila se Zagranička crkva pod Moskovsku patrijaršiju tek 2007.godine.
Ruska crkvena emigracija je bila na većoj teološkoj visini od srpske. Srpska teološka elita je verovatno tek sa Justinom Popovićem i njegovim oduševljenjem spekulativnog i obrednog shvatanja hrišćanstva kod Fjodora Dostojevskog počela preko ruske emigracije da prihvata prvenstvo asocijalne grčke verzije hrišćanstva.
Nju je perfektno obrazložio ruski filozof religije Pavle Florenski: „Karakteristika pravoslavnog odnosa prema Crkvi je prevaga kulta , naročito obreda nad učenjem i moralnom stranom hrišćanstva… Učestvovanje u bogosluženju je spasonosnije od čitanja jevanđelja. Obavljanje kulta je važnije od dobročinstva“. Tako je kult „sabornosti“ kod Srba postao vezan za obredna okupljanja vernika u crkvi a napuštena dvovekovna praksa sremske Mitropolije i Patrijarhata da se političke odluke donose na crkveno-narodnim saborima.
Time je uticajem Rusa u SPC pojačan njen auto-sekularizam jer je ona apstinirala od operativnog društvenog života još više nego pre i proširila je jaz između nužnosti da vodi stado ka Raju i čistog ritualnog života vernog naroda. Sa obrednim „podvižiništima“ , podvizima u postu , slavama , pričešćima , ispovedima , molitvama , monaštvu i „tihovanjem“, i drugim , ona se oprostila od ideala i konstrukcija aktivnog učešća u društvu.
Time se još i više udaljila od aktivizma Rima i protestanta u korist sholastičkog misticizma. A kada se javljala da zauzima stavove o društvu, bila je skroz nespremna da napusti stare konzervativne vrednosti: osudila je spomenik Meštrovićevog golog „Pobednika“ na Kalemegdanu u Beogradu, osudila je suknje iznad nožnog članka i novu otvorenu modu žena, osudila je proslavljanje Nove godine po gregorijanskom kalendaru i preporučila da se iz ekonomske krize 30-ih
godina izađe povratkom na srpsko porodično zadrugarstvo – što će da prihvati fašista Dimitrije Ljotić. Ali nije osudila eparhijske prodaje po 20 ha plodne manastirske zemlje za vreme krize tokom 30-ih godina prošlog veka da bi se vladike vozile skupim automobilima (sinodsko suđenje Ljubomiru Bogićeviću 1933. godine) .
ŽENSKO MONAŠTVO
Žensko monaštvo među Srbima i Crnogorcima nije nosilo veliku tradiciju. Sve se promenilo sa dolaskom Rusa.
Kod Rusa žensko monaštvo ima veći „značaj“ od muškog kaluđerstva i kod njih su ženski manastiri gotovo duplo brojniji od muških. A Radoslav Grujić je naveo da je 1914. godine kod nas bilo 346 kaluđera i 87 kaluđerica. Rusi su to u jednom danu promenili kada je 1921 .godine stiglo svih 80 monahinja iz Ljesninskog manastira koje je predvodila Ekaterina Efimovska, a naknadno još 20 monahinja koje je predvodila igumanija matuška Marija Diodora. Obe su naseljavale manastire Hopovo, Kuveždin, Divljane, Stragarski manastir – a sama Diodora je osnovala kod nas sedam ženskih manastira .
Mi o toj sklonosti žena i muškaraca da beže iz društva u „plodne“ manastire, ovoga puta ne želimo da govorimo. Ali mislimo da bi nam bilo bolje bez kaluđera .
MRŽNJA JEVREJA
Rusi su pokušali da među Srbima i Crnogorcima zaseju mržnju protiv Jevreja. Oni su se slagali sa nemačkim nacistima da su ideološke vođe boljševika Jevreji – iako to nije tačno, a posebno su se okomili na Lava Bronštajna Trockog, Lenjinovog zamenika i sjajnog govornika. Ali Trocki nije nastupao sa jevrejskog stanovišta kao ni boljševički učitelj, Karl Marks.
S tim što su nacisti išli dalje od Rusa jer su optuživali Jevreje za svetsku zaveru protiv bele rase. Nisu Rusi kod nas imali uspeha ali se Srpska pravoslavna crkva nije suprotstavila antijevrejskim potezima jugoslovenske vlade 1940. godine.
O ovome se radi: Iako su pojedinci iz SPC i Zagrebačke nadbiskupije bili protiv kukavnog pronemačkog i probritanskog popuštanja Vlade Cvetković-Maček pred zahtevima Engleza 1940. godine da se Jevrejima ne sme dozvoliti prolaz Dunavom iz Nemačke ka Crnom moru radi bega u britansku Palestinu (cionizam je snažno rastao), i uprkos tome što su bili protiv Zakona iz 1940. godine da se na teritoriji Jugoslavije (ne i Banovine Hrvatske) zabrani školovanje jevrejske dece u srednjim i višim školama iznad 0,5 od sto od ukupnog broja učenika i studenata – jer je to bilo procentualno učešće Jevreja u jugoslovenskom nacionalnom sastavu stanovništva, službena crkva je bila tiha . U Jugoslaviji se odlukom Vlade, van Banovine Hrvatske , moglo godišnje upisati u srednje škole i univerzitet ne više od 108 jevrejskih školaraca godišnje , dok za druge narode upisne kvote nije bilo . To je posebno pre 1940 .godine zahtevao nekadašnji predsednik Vlade Kraljevine Jugoslavije slovenački jezuita Anton Korošec, jedini nesrbin predsednik kraljevske vlade između 1918 i 1941. godine. On je knezom Pavlom odlikovan Ordenom Karađorđeve zvezde 1938. godine. Umro je te 1940. godine ne videvši posledice svog zalaganja. Ali su zakon o jevrejskoj deci pisali srpski profesori sa Pravnog fakulteta u Beogradu. Nadbiskup Stepinec, vladika Velimirović i patrijarh Dožić sa Morače su ćutali.
Kada je konvoj sa nemačkim jevrejskim emigrantima stigao Dunavom kod nas, hiljadu Jevreja je uhapšeno i azilno naseljeno u Šapcu da bi godinu dana kasnije 1941. godine, svi bili potučeni dolaskom nacističke vojske.
POENTA ZA KRAJ
Danas gotovo da nema stare ruske emigracije kod nas. Otišli su većinom da ne sačekaju Crvenu armiju i Tita. I zato pazimo, nemojmo dočekati njihov novi talas, učimo sada na Ukrajini i na svim ostalim Slovenima kako je izgledala stvarna bratska ruska ljubav.
I znajmo da zbog odlaska Rusa iz Jugoslavije nije otišlo i sećanje da je Srpska pravoslavna crkva aktivno podržavala nekanonsku Rusku pravoslavnu zagraničnu crkvu protiv kanonske Moskovske patrijaršije i doprinosila tragediji vernog ruskog naroda u SSSR-u. I setimo se da ta istorijska bezobzirnost Srpske pravoslavne crkve nije ometala njenu patrijaršiju da do juče osporava nekanonsku Makedonsku pravoslavnu crkvu, kao što je danas ne ometa da osporava nekanonsku Crnogorsku pravoslavnu crkvu. Kada nečije nekanonstvo odgovara Beogradskoj patrijaršiji – onda to može, a kada joj to ne odgovara – onda to ne može.
I stoga, među svima nama, jedino Srpska pravoslavna crkva ima dug prema Rusima: duguje Moskovskoj patrijaršiji istorijsko izvinjenje za svoje spletke. A takvo izvinjenje duguje i Makedoncima čiju je crkvu do juče osporavala, a sutra će se izviniti i Crnogorcima.
