Crkva Sv. Nikole podignuta je na groblju u Grahovskom polju, u neposrednoj blizini Grahova. Zahvaljujući sačuvanom ugovoru o gradnji iz 1499. godine, zna se tačno vrijeme podizanja crkve. U Dubrovačkom arhivu se čuva graditeljski ugovor od 16. februara 1499. godine, koji se odnosi na izgradnju crkve svetog Nikole u Grahovu. Gradnja je započeta 1499. godine i trajala je, s prekidima, sve do 1502. Zaštićeni je spomenik kulture od 1957. godine.
Već smo rekli da se u Dubrovačkom arhivu čuva graditeljski ugovor od 16. februara 1499. godine, koji se odnosi na izgradnju Crkve svetog Nikole na Grahovu, što je jedan od rijetkih sačuvanih dokumenata koji svjedoči o načinu i cijeni gradnje sakralnog objekta tog vremena u Crnoj Gori.
Kako piše Slobodan Raičević („Crkva Svetog Nikole i stećci u Grahovu”, Starine Crne Gore, Cetinje, 1975, 221) ugovor je načinjen za pleme Riđani. Crkvu je „u ime grahovske opštine i ovih ljudi okolnih mjesta” poručio grahovski monah Lavrentije koji je prisustvovao ugovaranju. Pored njega, tu su bili zidari Radič Obradović i Stjepko, učenik Radiča Obradovića. Izgleda da su oni ugovarali sa poznatim dubrovačkim zidarom Matkom Vlahušićem, koji je, čini se, od svih pomenutih, bio najugledniji majstor – zidar”.
Ugovor je bio preciziran do detalja. Od dimenzija crkve i debljine i visine zidova, do toga da će majstorima biti dozvoljeno da pođu doma osam dana prije Uskrsa, uz obavezu da se vrate na Grahovo osam dana nakon tog praznika.
Međutim, samo dan nakon potpisivanja, došlo je do komplikacija, zbog čega je ugovor postao nevažeći. Do toga je, po svoj prilici, dovela neuobičajena formulacija u ugovoru, da će, pored ostalog, biti načinjen svod za „cijelu pomenutu crkvu … dobar i čvrst, zbog koga će mnogi smatrati ovu crkvu izvanredno sagrađenu…”
Već sjutradan, 17. februara, pisar je sa strane stavio zabilješku iz koje se vidi da Matko nije prihvatio obavezu (uslov) da crkva bude „izvanredno” sagrađena. Zbog takvog raspleta, uz Lavrentijevu saglasnost, Matkovo mjesto je prepušteno ostalim zidarima.
Izgradnja crkve je počela 1499. a najvjerovatnije dovršena 1502. godine, budući da je tada izvršena posljednja isplata majstorima (isto). „U ime grahovske opštine i ovih ljudi okolnih mjesta” pisalo je u ugovoru. Moguće je da se posao otegao zbog mletačko-turskog rata koji je izbio 1499. a okončan 1502. godine.
Veliku obnovu hram je doživio i 1879. godine “… trudom svih plemenskih grahovskih …” kada su izmijenjeni neki arhitektonski elementi. Zapadna fasada je tada prezidana i dodat je zvonik na preslicu.
Inače, Crkva Sv. Nikole je jednostavna, jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istočnoj i zvonikom na preslicu s jednim otvorom za zvono, na zapadnoj strani.
Građena je od krupnih, pravilnih tesanika složenih u jednake horizontalne redove. U donje djelove zidova ugrađeni su veći fragmenti stećaka na kojima se nalazi očuvan karakteristični ornament, koji je vidljiv i na drugim stećcima oko crkve.
Unutrašnjost je zasvedena poluobličastim svodom ojačanim sa dva poprečna luka koji se oslanjaju na dva para jakih pilastera koji prostor dijele na tri nejednaka traveja. Između pilastera formirani su duboki prislonjeni lukovi. Crkva je osvijetljena jednim lučnim prozorom na sjevernoj, jednim na južnoj i jednim na apsidi.
Hram je islikan fresko-dekoracijom i to neposredno nakon završetka njegove gradnje. Raspored islikanih scena i kompozicija ne izlazi iz uobičajene ikonografske šeme. Tako, na temenu svoda naslikan je Hrist u nekoliko različitih vidova, a sa obje strane, dužinom svoda, poprsja proroka. Niže proroka date su scene Velikih praznika i Hristovih stradanja.
Na zapadnom zidu živopis je, zbog preziđivanja, znatno oštećen, ali se razaznaju scene Cvijeti, Uspenje Bogorodice i preobraženje Hristovo. I, konačno, u najnižoj zoni prikazane su stojeće figure svetitelU oltarskom prostoru prikazani su stojeći likovi arhijereja koji u povorci prilaže Žrtvi Agnecu, dok je u polukaloti apside naslikano poprsje Bogorodice Orante sa malim Hristom na grudima.
Slikarstvo Crkve Sv. Nikole predstavlja zanimljivu cjelinu koja u sebi nosi pečat vizantijskog stila uz osjetna zapadnjačka strujanja. Sudeći po stilskim karakteristikama, uzimajući u obzir i istorijske okolnosti, može se zaključiti da je slikarstvo nastalo između 1502. i 1512. godine.
Oko crkve se nalazi nekropola stećaka sa različitim tipovima ovih zanimljivih nadgrobnih spomenika, među kojima se srijeću ploče, sanduci, sljemenjaci. Pojedini primjerci su ukrašeni reljefnim ornamentima i stilizovanim ljudskim figurama.
Po svemu navedenom može se zaključiti da je Crkva Sv. Nikole puna kulturno istorijskih vrijednosti, sa dosta neobičnih elemenata koji svjedoče o njenom trajanju i kao takva zaslužuje svu pažnju. Pravi mali biser crnogorske kulturne baštine.
Tekst je kreiran uz pomoć sredstava za pluralizam medija Ministarstva kulture i medija dodijeljenjih Portalu Analitika za teme po projektu za konkurs
