Katedrala Sv. Tripuna je kulturno dobro najvišeg ranga i kompleksne istorijske, kulturne,graditeljske i umjetničke vrijednosti. Kao vrijedan spomenik sakralne arhitekture zaštićeno je kulturno dobro od 1962. godine.
Sama crkva je trobrodna bazilika sa tri apside na istočnoj i zvonicima, međusobno povezanim trijemom, na zapadnoj strani. Jedinstvenu funkcionalnu cjelinu sa crkvom čine sakristija i riznica sa izuzetno bogatim zbirkama pokretnog spomeničkog fonda.
Tokom sanacionih radova otkriveni su vrijedni fragmenti fresko slikarstva iz 14. vijeka.Podignuta je na ostacima prvobitne crkve iz 9. vijeka čiji su temelji otkriveni prilikom posljednjih arheoloških istraživanja.
Katedrala Sv. Tripuna je najznačajniji spomenik srednjovjekovnog Kotora. Za nju je značajno i to da je podignuta je na starijem kultnom mjestu, na kome je 809. godine bila izgrađena omanja preromanička crkva posvećena istom svetitelju.
Kako pokazuju najnovija arheološka otkrića, osnova te prvobitne građevine je imala oblik upisanog krsta sa tri prislonjene apside i, najvjerovatnije, kupolom nad centralnim dijelom. Njen ktitor je bio kotorski građanin Andrea Saracenis, što potvrđuje i sarkofag s pomenom njegovog imena pronađen do današnje crkve.
Najstariji pomen crkve u Kotoru, posvećene svetom Tripunu, mučeniku iz Male Azije stradalom u progonima cara Decija u 3. vijeku, nalazimo u djelu „De administrando imperio" cara Konstantina Porfirogeneta, koji je opisuje kao „naos heilematikos", što se može shvatiti kao „okrugla" ali i „zasvođena crkva".
Najnovijim istraživanjima otkriveni su pored sadašnje Katedrale ostaci temelja manje crkve sa osnovom u obliku upisanog grčkog krsta, sa tri prislonjene apisde, koja je na presjeku glavnog broda i srednjeg traveja imala kupolu podržavanu stubovima i presvođene bočne brodove, pa bi se na nju mogao odnositi navedeni Porfirogenetov navod.
Dva kasnija dokumenta 15. vijeka daju imena ktitora te prvobitne crkve, kotorskog građanina Andreacija (Andrea Saracenis), čiji je sarkofag pronađen pored Katedrale još sredinom prošlog vijeka, te navodno datum posvećenja te crkve - 13. januar 809. godine, koji bi mogao biti posvjedočen čitanjem datiranog natpisa s imenom kotorskog episkopa Johanesa (kraj 8. ili početak 9. vijeka).
Katedrala se gradila više decenija. Konačno je bila završena i osvećena 1166. godine, o čemu je sačuvano i pisano svjedočanstvo. Oltari sadašnje romaničke Katedrale osvećeni su 19. juna 1166. godine u prisustvu biskupa Maja i velikog broja crkvenih velikodostojnika, gradskog kneza Vite i svih građana, a u ime vizantijskog cara Emanuela I Komnena prisustvovao je „dux" Dioklije i Dalmacije kir Izanacije.
U osnovi je trobrodna bazilika čiji centralni brod je duplo širi od dva bočna, između kojih su naizmjenično postavljeni snažni stupci i stubovi s korintskim kapitelima, od kojih su neki, antičkog porijekla, ovdje sekundarno upotrijebljeni. Brodovi se završavaju polukružnim apsidama.
Nad centralnim travejom uzdizala se kupola, uklonjena poslije razornih zemljotresa u 16. vijeku. Uz zapadnu fasadu prislonjena su dva zvonika povezana polukružno zasvedenim trijemom sa dekorativnim reljefima.
Glavna karakteristika tadašnje crkve bili su vitki romanički zvonici na glavnoj fasadi, sa piramidalnim kamenim krovovima povezani ravnom terasom koju su nosila dva stuba, što pokazuje očigledan uticaj južnoitalijanske apulijske arhitekture, a objašnjava se potpadanjem kotorske biskupije pod nadbiskupiju u Bariju (južna Italija), možda već u 11. vijeku, ali svakako prije 1172. godine.
Današnji izgled su dobili krajem 17. vijeka, nakon zemljotresa 1667. godine, u kome je katedrala pretrpjela velika oštećenja.
Od skulpturalno-dekorativnih elemenata ističu se barokno profilisani otvori zvonika i niz stilizovanih glava oko njihovih kruništa, velika rozeta na pročelju, spratne trifore srednjeg broda, friz slijepih arkada duž krovnog vijenca, rekonstruisani južni portal i, posebno, trifora glavne apside sa skladno ukomponovanim romanogotičkim motivima, u današnjem izgledu iz 14. vijeka.
Katedrala posjeduje vrijedne primjerke mobilijara i umjetnička djela, kako u samoj crkvi, tako i u riznici - relikvijariju. Poseban raritet je jedna strana ciborijuma iz prvobitne crkve iz 9. vijeka sa preromaničkim pleterom i lavovima. Novi visoki ciborijum potiče iz druge polovine 14. vijeka, a najvjerovatnije je djelo učenika fra Vita Kotoranina.
U bočnim apsidama smještene su gotičke skulpture - kamena Pieta nordijskog porijekla, kao i drveni obojeni kip Vinka Fererskog, dubrovački rad iz 15. vijeka.
Četiri mermerna oltara rađena su u Veneciji u 18. vijeku. Reljef Bogorodice sa Hristom i svetiteljima izradio je Deziderio Kotoranin u baroknom maniru. Tu je i remek-djelo kotorskog srednjovjekovnog zlatarstva - srebrna pozlaćena pala.
Od fresaka, kojima su u prvoj polovini 14. vijeka čitavu unutrašnjost crkve ukrasili tzv. „Pictores graeci“, sačuvani su samo manji fragmenti - Raspeće i Skidanje s krsta u apsidi, te desetak figura u tjemenima lukova između brodova.
Od štafelajnih slika ističe se Raspeće od Basana Starijeg, bilateralna ikona sa Bogorodicom i Hristom u sarkofagu koja se pripisuje Lovru Dobričeviću, sv. Vartolomej, sv. Đorđe i sv. Antonin od Berolama da Santa Kroće, Poklonstvo kraljeva od Mihaela Najdlingera i još nekoliko djela nepo-znatih autora.
Relikvijarij katedrale smješten je u polukružnoj spratnoj kapeli, prizidanoj uz sjeverni brod, u kojoj je mermerne reljefe i slobodne kipove početkom 18. vijeka izradio mletački skulptor Franćesko Kabjanka.
Tu se, pored srebrnog moćnika i „svete glave" sv. Tri-puna, čuvaju brojne relikvije i votivni predmeti najrazličitijih oblika, djela kotorskih zlatara od 15. do 20. vijeka.
Katedrala je u katastrofalnom zemljotresu 15. aprila 1979. godine pretrpjela oštećenje jačeg stepena u vidu pukotina na zidovima i svodovima, što je ozbiljno ugrozilo stabilnost građevine. Stoga su izvedeni radovi na ojačanju temelja i na drenaži podzemnih voda, kombinovani sa arheološkim istraživanjima, prilikom kojih su otkriveni temelji prvobitne crkve - martirija svetog Tripuna iz 9. vijeka.
Takođe su uklonjene kasnije obloge sa zidanih pilastara i obnovljeni izvorni romanički petolisni pilastri sa bazama i kapitelima, zatim ostaci prislonjenih lukova u srednjem i istočnom traveju, kao i četiri trifore u zidovima glavnog broda, za koje su gotovo svi dijelovi nađeni uzidani u kasnije zidove 16. ili 17. vijeka.
Tokom istraživačkih radova na arhitekturi romaničke crkve otkriveni su zazidani prozori na sjevernom zidu, sa ostacima živopisa, kao i lukovi kasnije zazidanog arkadnog trijema ispred sakristije, nekadašnje memorije za smještaj sarkofaga ktitora prvobitne crkve. Svodovi nad glavnim brodom i prezbiterijem, kao i krovovi nad bočnim brodovima prihvaćeni su i ojačani armirano-betonskim pločama i serklažima za postavljanje krova od kanalice.
Crkva je iznutra djelimično malterisana, a djelimično ostavljena fugovana, kako bi se pratila tehnika zidanja romaničke i kasnijih faza. Posebno je uređen Relikvijar i galerije nad bočnim brodovima kao svojevrsni muzejski prostor za prezentaciju postojećih i novonađenih predmeta vezanih za Katedralu.
Na ovaj način je izvršena sveukupna valorizacija ovog vrijednog spomenika kulture, koji je kroz proteklih osam vjekova bio jedno od najvažnijih gradskih čvorišta u kome su se prelamali brojni istorijski, ekonomski, religijski i kulturno-umjetnički događaji i poduhvati čitavog ovog područja i dubokog zaleđa.
