Crkva posvećena Sv. Đorđu nalazi se u Podgorici u podnožju brda Gorica, gdje se nalazi i staro podgoričko groblje. Po stilskim karakteristikama pripada grupi preromaničkih građevina iz IX – XI vijeka. Njen izvorni oblik nije u potpunosti sačuvan. Prolaskom vremena ova crkva je pretpjela mnogobrojne znatne izmjene i dogradnje. Najveća dogradnja bila je 1880. godine kada joj je sa zapada dozidana priprata sa zvonikom na preslicu. Onda je za vrijeme veće prepravke 1931. porušen stari zvonik i njeno prepoznatljivo slijepo kube na mjesto koga je crkva tada bila dobila visoko lažno kube.
O toj prepravci iz 1931. godine Pavle Mijović u knjizi “Tragom drevnih kultura Crne Gore” kaže da je izvela nečija poluseljačka i poluzanatska ruka koja nije u njoj poštovala istorijske i umjetničke vrijednosti.
On piše: “Sa svih njenih strana, čak i sa strane priprate crkva je obložena debelim betonskim zidom, a iznad njenog originalnog slijepog kubeta nadvisila je jednim novim kao lanterna, izduženim, lažnim i dozlaboga ružnim kubetom. Bila je ona i prije toga trošna, zna se, i ko zna koji put krpljena, ali sa svojim spoljašnjim izgledom, oživljenim polukružnim nišama umjesto ranjih prozora na niskoj i iz same zidne mase lukova u središnjem traveju izrasloj kupoli, sa uzanim prozorčićima, sličnim procjepu, ispod kubeta i dolje sa strane istočnog traveja, sa zvonikom nataknutim od nedavna, od 1880. godine, na poprečni luk i zapadni dio kupole, sa mirnom fasadom bez lezena – nikad nije bila za svagda izgubljena da bi bila ovako unakažena”.
Šezdesetih vraćen dio prvobitnog oblika
Konačno je oblik kakav vidimo danas dobila nakon obimnih konzervatorskih radova šezdesetih godina 20. vijeka. Tako da je tadašnjim radovima uspješno vraćen Crkvi dio njenog prvobitnog oblika.
Institucionalni i zakonodavni okvir u Crnoj Gori, u odnosu na period poslije Drugog svjetskog rata, bilježi dugu hronologiju. U proteklom višedecenijskom periodu, država je, kroz rad institucija koje su mijenjale svoj naziv ali ne i ulogu službe zaštite kulturnih dobara, kroz implementaciju zakona i finansijskim ulaganjem, posebno u kulturna dobra od nacionalnog značaja, prepoznavala značaj i vrijednosti kulturne baštine, kao važnog faktora nacionalne identifikacije. Tokom ovog perioda, sve do početka devedesetih godina XX vijeka, u skladu sa tada važećim zakonima, institucije su u najvećem dijelu uspješno sprovodile mjere zaštite i očuvanja kulturnih dobara, čime su direktno doprinosile dobrom stanju kulturnih dobara na kojima su sprovođene konzervatorske mjere.
I u tom periodu pored puno uspjeha napravljeno je i puno sistemskih propusta u cjelokupnoj zaštiti sakralnih kulturnih dobara. Naročito tokom radova na obnovi sakralnih objekata poslije zemljotresa 1979. godine.
Tadašnje brzanje sa obnovom, kada je u Crnoj Gori bilo volje i sredstava da se kulturna dobra obrade jednim sistematičnim naučnim pristupom ostavilo jepraznine u hronološkom i kulturološkom smislu čije se reprekusije osjećaju do danas.
Bio je i tada dio stručne javnosti koji je opominjao da je potrebno da se shvati da i spomeničko kulturno nasljeđe jednog naroda, pošto je dovedeno do ruba nestanka, tada od prirodne stihije, danas od savremenih neimara valja isto toliko vrednovati koliko i bilo koji drugi elemenat sopstvene istorijske i civilizacijske egzistencije.
Prod plaštom nauke
Tada je propuštena šansa da se istraži dukljanski ranosrednjovjekovni period prošlosti Crne Gore i ostavljen prostor za manipulacije, nagađanja i licitiranja starošću i nastankom kulturnih dobara iz tog perioda.
Tako je bilo poslije zemljotresa, međutim, posljednjih tridesetak godina, institucije su znatno podbacile u dijelu koji se odnosi na normativnu i dokumentacionu zaštitu kulturnih dobara, pa tako da se danas i kada se uđe u projekat revitalizacije nekog devastiranog kulturnog dobra dolazi do skoro nepremostivih prepreka.
Dragica Đurašević – Miljić u radu “Sudbina ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori” kaže:
“Međutim, srednjovjekovni period prošlosti Crne Gore, uprkos izuzetnim rezultatima nauka koje su se njime bavile, ostao je nedovoljno izučen, neadekvatno osvijetljen i necjelovito obrađen, i pored ne malog broja sačuvanih tragova iz toga vremena, spomenika duhovne i materijalne kulture.
Posebnu poteškoću predstavlja nedostatak pisanih svjedočanstava, arhivske građe i izvora pomoću kojih bi se mogla rekonstruisati naučna slika toga razdoblja u istoriji Crne Gore, koja bi bila interdisciplinarna a ne parcijalna. Uz sve to, uprkos časnim pokušajima više nauka i brojnih istraživača, naučnika raznih profila, u bavljenju srednjim vijekom u Crnoj Gori, naročito njegovim ranim periodom, prisutne su i tendencije koje, iako imaju naučno ruho, nemaju baš čiste naučne namjere.
Pod plaštom nauke u izučavanju srednjeg vijeka u Crnoj Gori ukrštali su se politički, na crnogorsku prošlost projektovani, a ne naučni, interesi. U tom smislu, budući direktno ili indirektno u službi politike, ideologije ili velikih državnih projekata u okruženju, srednjovjekovni period prošlosti Crne Gore je bio, a u velikoj mjeri to je i danas, predmet različitih prisvajanja, krivotvorenja, očiglednih falsifikata. To je nanijelo i nanosi ne malu štetu izučavanju crnogorske prošlosti i često je davalo i daje iskrivljenu sliku u njenom promišljanju, rekonstruisanju i valorizovanju.
Duklja, prethodnica kasnije crnogorske države, izgradila je, uz sve uticaje sa strane, temelje sopstvene kulture i prepoznatljivosti. To se, iako su sačuvani samo fragmenti prošlosti iz toga vremena, najbolje može očitati na spomenicima arhitekture, na crkvama i manastirima.
Pored evidentnog, pa i u naše vrijeme, zatiranja i devastiranja tragova te prošlosti, mogu se uočiti bitne karakteristike, osnovna obilježja, sadržajne i formalne odlike, nivo ukusa i estetska vrijednost. Zbog neistraženosti sakralnih objekata danas smo preplavljeni stručnim i inim radovima gdje se teško mogu prepoznati ranosrednjevjekovni sakralni objekti”.
Propuštena prilika
Za jedan od primjera uzećemo crkvu Sv. Đorđa u Podgorici. Dragica Đurašević – Miljić pišući o tome da iako po svim stilskim karakteristikama Crkva Sv. Đorđa vjerovatno imaranohrišćanski i dukljanski korijen govori i o propuštenoj prilici da se to naučno istraživački dokaže:
“Svoju ranohrišćansku istoriju svakako ima i crkva Sv. Đorđa u Podgorici. Pri gradnji crkve u srednjem vijeku, koja je kasnije pretrpjela mnoge prepravke, nepoznati srednjovjekovni graditelj upotrijebio je i nekoliko starohrišćanskih, odnosno ranosrednjovjekovnih fragmenata. Oni nijesu ugrađeni samo kao ukras ili građevinski materijal, već kao sastavni konstruktivni dio crkve. A činjenica je da su srednjovjekovne građevine vrlo često podizane na temeljima starijih ili neposredno uz njih. Ugrađivanje rimskih i starohrišćanskih arhitektonskih i skulptorskih djela bilo je uobičajeno u arhitekturi od IX do XIV stoljeća.
Pri radu na restauraciji ili konzervaciji crkve pod Goricom propuštena je prilika da se, pošto se pristupilo sistematskom arheološkom istraživanju ljeta 1963. godine, pod rukovodstvom arhitekte Jovana Neškovića iz Beograda, a u organizaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, identifikuju i prezentuju najstariji slojevi crkve. Zbog ove nezainteresovanosti da se osvijetli izgled prvobitno podignute crkve, nove teze o vremenu izgradnje teško da mogu biti egzaktno dokazane”.
Rajko Vujičić, prilikom promocije svoje knjige “Studije iz crnogorske istorije umjetnosti”, rekao je, između ostalog: “Crna Gora je hendikepirana jer nemamo niti jednu instituciju ili fakultet koji bi obrazovao istoričare umjetnosti. Zato i ne možemo očekivati da se naša kultura identifikuje onako kako zaslužuje. Poslije Pavla Mijovića, mi nemamo nikoga i postajemo tužna panorama na polju istorije umjetnosti. Nije identifikovan niti jedan spomenik iz doba prve dinastije, a o Vojislavljevićima su klasifikovani spomenici, ali van Crne Gore”.
Vujičić je iznio i tezu da je Crkva Svetog Đorđa u Podgorici iz doba Vojislavljevića, ali da se to nije istraživalo na odgovarajući način, jer “mi nemamo svog kadra, a značajni arheolozi i istoričari umjetnosti, koji su dolazili iz drugih centara, uvijek su tražili ono što je interesantno za njihove patrimonije i njihovu kulturu”.
Da se slične stvari ne bi dešavale, a dešavaju se, neophodno je napraviti valjan plan obnove spomenika i naročito, pri tome, voditi računa kada se na starim temeljima, olako i nestručno, podižu nove crkve. A to je u Crnoj Gori, u posljednje vrijeme, često. Ne vodeći računa o stilskim odlikama i drugim osobenostima, afirmiše se načelo naknadne unifikacije.
Jednobrodna građevina
Danas je Crkva sv. Đorđa jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom, kupolom i kasnije dozidanom pravougaonom pripratom sa zvonikom na preslicu. Unutrašnjost je danas podijeljena na dva traveja, dok je treći, zapadni, prilikom doziđivanja priprate uništen. Na sredini se nalazi kupola, spolja četvrtasta, sa piramidalnim krovom. Stariji dio crkve prekriven je kamenim pločama.
Crkva Sv. Đorđa je islikana freskama koje se na osnovu stilskih karakteristika datuju u XVI vijek. U crkvi se nalazi ikonostas, rad Đinovskih iz 1881. godine.
Na širem prostoru oko crkve staro je groblje koje je bilo aktivno do 1950. godine. Neposredno uz crkvu nalazi se više nadgrobnih ploča starog groblja koje su ukrašene različitim simbolima i motivima izvedenim u plitkom reljefu.
Posebnu pažnju privlači nadgrobna ploča sa prikazom rimskog boga Merkura, koja je nakon što je donešena sa Duklje nastavila svoje bitisanje sa sada dosta izmijenjenom namjenom. U jednom istorijskom momentu postala je nadgrobna kamena ploča pored Crkve Sv. Đorđa sa novim vlasnicima, koji su joj dodali i svoj natpis. Da je lokalitet antičke Duklje odavno za stanovnike Podgorice i njene okoline postao nezaobilazan majdan obrađenog kamena koji se bespoštedno koristio za sve vrste građevinskih radova pisano je i prepoznato mnogo puta do sada.
Duklja je u prošlim vremenima bukvalno razgrađena i preseljena po raznim lokacijama Podgorice i njene okoline. A i šire. Ti ostaci se mogu vidjeti danas po gradu na mnogim mjestima kao i ova ploča sa predstavom rimskog boga Merkura bez ikakve oznake o njihovoj kulturološkoj vrijednosti.
Ostaci Duklje
Može se primijetiti da se loše stanje na ovim „sekundarnim“ kulturnim dobrima do danasnije promijenilo. Jer ipak su ovo ostaci sa jedinstvenog arheološkog kulturnog dobra u Crnoj Gori – antičkog grada Duklja.
Na ovim prostorima još uvijek najznačajnijeg očuvanog urbanog jezgra iz tog perioda. Prvi pomen o antičkoj Doclei nalazi se kod grčkog geografa Ptolomeja u djelu „Geografika” (drugi vijek naše ere). Mada su najnovija istraživanja sprovedena na Duklji došla i do nalaza iz ilirskog perioda, koja nesumnjivo potvrđuju njezino istorijsko i civilizacijsko trajanje na ovim prostorima.
U rimskom periodu Duklja je bila najznačajniji urbani centar na teritoriji današnje Crne Gore. O duhovnom životu na teritoriji Duklje u doba rimskog carstva, osobito nam govore natpisi i spomenici posvećeni raznim božanstvima. Jedno od svjedočanstava o tom periodu je i nadgrobna ploča sa prikazom rimskog boga Merkura, koja je nakon što je donešena sa Duklje postavljena kod crkve Sv. Đorđa u Podgorici.
U rimskoj mitologiji, Merkur (povezan s grčkim bogom Hermesom i germanskim Votanom) je glasnik bogova, i bog trgovine, profita. Njegovo ime je vezano uz latinsku riječ merx ("roba"). Prema njegovim najranijim oblicima, on je povezan i sa etrurskim bogom Turmsom, ali većina njegovih karakteristika i mitova su posuđeni iz grčke mitologije, a odnosi se na Hermesa. Njegov kult je bio raširen širom rimskog carstva pa tako i u Duklji.
Tragovi poštovanja ovog kulta pronađeni su na više lokaliteta u Crnoj Gori, ali za ovaj koji je prikazan na kamenom reljefu kod Crkve Sv. Đorđa u Podgorici može se reći da odskače od drugih jedinstvenom estetikom i kulturološkom važnošću.
Ali, očigledno, to nije bilo dovoljno da se ozbiljnije pristupi njegovoj prezentaciji i valorizaciji. Nažalost, ovaj prikaz Merkura u Podgorici i danas je ostao anoniman i nepoznat javnosti kao i mnoga druga arheološka kulturna dobra sa Duklje.
Neistraženi podzemni prolazi
Kada govorimo o neistraženosti Crkve Svetog Đorđa treba svakako pomenuti i podzemni prolaz koji se nalazi u oltarskom dijelu. Riječ je o uzanom četvrtastom otvoru u podu, kroz koji se jedva može provući odrasla osoba i koji prekriva odgovarajući kameni poklopac sa alkom.
Prema jednoj legendi ovim prolazom stiže se do hodnika koji vodi ka Duklji. Prema drugoj verziji prolazom se može stići do obale Morače udaljene oko 800-900 metara prema zapadu. Prije nekoliko godina obavljena su istraživanja, kojom prilikom su se u podzemni hodnik spustili i speleolozi.Podzemni prolaz ih je zbilja odveo pravcem prema zapadu i prema tvdnjama crkvenih lica, stigli su otprilike do ispod ulaza u ograđeno crkveno dvorište. Do danas nije poznato da je o istraživanju podzemnog hodnika objavljen bilo kakav izvještaj i sve izgleda kao pokušaj da se prikrije nešto, što ljudi iz crkve ne žele da podijele sa javnošću.
Reporteri nedjeljnika Žurnal zabilježili su prije petnaestak godina interesantno svjedočenje. Podgoričanin Nikola Spahić im je ispričao da je ulazio u tunel koji vodi od obale Morače do Crkve Svetog Đorđa:
“Najpoznatijim podgoričkim tunelom prije pedeset godina prošao je Nikola Spahić. Na desnoj obali Morače, u blizini Vezirovog mosta, je ulaz a tunel se završava ispod crkve Svetog Đorđa na Gorici. Njega i drugove, tada dvadesetogodišnjake, vodila je znatiželja i nada da će otkriti nešto misteriozno i neotkriveno.
“Problem je samo ući. I uz najniži vodostaj ulazili smo savijeni ili potrbuške. Nakon nekoliko metara prostor se širi. Tunel je impresivan, čist, visine 3-5 metara, širok 2 do 5 metara na pojedinim dijelovima”, prisjeća se ovaj vitalni sedamdesetogodišnjak.
Zidovi su, kaže, glatki, a na stropu vise stalaktiti, dno je ravno, posuto sitnim pijeskom. “Nakon 30 metara naišli smo na veliku prostoriju nalik na hol, s kamenim okruglim stolom prečnika 60-70 santimetara. Okolo su bile poređane četiri kamene okrugle stolice. Nakon stotinjak metara naišli smo na stijenu visoku metar i po sa praznim prostorom kroz koji se trebalo provući da se uđe u sljedeći hol. Vratili smo se, uplašeni prilično dramatičnim susretom sa slijepim miševima koji su se u tom trenutku pojavili u jatu, odnekud iz mraka”, prisjeća se Nikola čiji je pokojni brat Ljubo prvi stigao tunelom do same crkve.
Onda su njegovim stopama, hrabro, krenuli i ostali mladići. San se nije ostvario – nijesu otkrili nikakvu tajnu.
Ako su prije pedeset godina ovi Podgoričani mogli proći tim tunelom i locirati ga, postoji li potreba da on i danas postoji kao “urbana” nepoznanica…
