Arheološki lokalitet Crvena stijena posjeduje najduži arheološki kontinuitet u čitavoj Evropi, počev od paleolita, neolita, mezolita i metalnog doba. Imajući ovo u vidu Crvena
stijena je potencijalno jedno od najznačajnijih arheoloških nalazišta na kontinentu. Kao takav zaštićeni je arheološki lokalitet prve kategorije od 1957. godine.
Pećina poznata pod imenom Crvena stijena, leži iznad lijeve obale rijeke Trebišnjice, danas Bilećkog jezera, položena u masivu crvenkastog brda, u neposrednoj blizini sela Petrovića. Otvor pećine širine oko 24 metra, visine oko 16 metara i dubine u osnovi oko 15 metara, okrenut je ka jugu i nalazi se na oko 700 metara nadmorske visine.
Crvena stijena je kao arheološki lokalitet otkrivena 1954. godine kada su i otpočela sistematska istraživanja koja su trajala sve do 1964. Istraživanja su otkrila kulturni depozit debljine više od 20 metara, u kome se na osnovu različite strukture, boje, sastava i sadržaja, razlikovao 31 kulturni sloj.
Slojevi od 31. pa do 26. pripadaju kulturama koje prethode srednjem paleolitu, odnosno predmusterijeru; slojevi od 15. pa do 11. pripadaju srednjem paleolitu ili musterijeru; slojevi od 10. do 5. mlađem paleolitu, sloj 4. mezolitu, 3. i 2. neolitu, dok 1. sloj pripada metalnom dobu.
Ostaci materijalne kulture otkriveni u slojevima Crvene stijene uglavnom pripadaju kamenim alatkama različitog oblika i namjene. Tek u slojevima koji pripadaju mezolitu i neolitu nađene su i alatke od kosti, a u slojevima 3, 2. i 1. prisutna je i keramika.
Pored izuzetno velikog broja kamenih alatki, Crvena stijena predstavlja i najbogatije nalazište kostiju izumrlih životinja iz perioda kvartara u Jugoistočnoj Evropi. Pažljivom analizom utvrđeno je postojanje oko 60 rodova, vrsta i podvrsta životinja koje su kroz duži vremenski period nastanjivale prostore današnje Crne Gore.
Značaj Crvene stijene kao arheološkog lokaliteta je mnogostruk i on se može posmatrati kroz više aspekata: arheološkog, geološkog i paleontološkog. Poseban značaj Crvene stijene ogleda se i u činjenici da oblici njenih kamenih alatki pokazuju određene specifičnosti, što dopušta da se razvoj paleolitskih kultura na ovom području posmatra kroz veoma izražene lokalne uticaje izazvane osobenim geografskim, geomorfološkim i ekološkim uslovima. Ova lokalna obojenost paleolitskih kultura Crvene stijene navodi na zaključak da se već na ovom stupnju razvoja ljudskog društva mora računati sa određenim diferenciranjem kultura, koje će kasnije biti sve izraženije.
Otuda se Crvena stijena danas uzima kao reprezent razvoja paleolitskih i mezolitskih kultura Jugoistočne Evrope i posebno Mediterana. Dakle, Crna Gora ima brojna i bogata arheološka nalazišta. Međutim, rekli bismo da se njihova važnost i vrijednost više prepoznaje među inostranim stručnjacima nego u domaćoj javnosti.
Govoreći svojevremeno za Portal Analitika o prepoznatljivosti Crvene stijene u svijetu jedan od inostranih stručnjaka koji je posvetio dio svog radnog angažmana na njoj Robert Vejlon (Robert Whallon), profesor paleontologije na Univerzitetu Mičigen, naveo je primjer razgovora sa kolegom vođenog u matičnom univerzitetu.
"U Americi je gostovao ugledni arheolog iz Engleske i tokom večere me pitao na čemu sada radim. Odgovorio sam da sam u Crnoj Gori kopao na Crvenoj stijeni i da ću tamo raditi nekoliko narednih godina. Ti radiš Crvenu Stijenu, pa to je jako važan lokalitet, upitao me začuđenoarheolog iz Engleske. To vam govori da je to poznat lokalitet i zašto mu se punih 9 godina vraćam", kazao je tada profesor Vejlon.
Nijedan arheološki lokalitet na teritoriji Evrope ne posjeduje i ne pruža ovako širok spektar arheoloških mogućnosti i obećanja čime ovo kulturno dobro ispunjava kriterijum jedinstvenosti i rijetkost u okviru svoje vrste. Svakako vrijedan biser crnogorske kulturne baštine, svjetski poznat iako su ulaganja u arehologiju posljednjih nekoliko decenija čemu smo svjedočili bila minimalna, bez jasnog koncepta i bez kontinuiteta.
Više se moglo čitati o degradaciji i svojevrsnom sakrivanju radova i “radova” na arheološkim lokalitetima nego njihovoj popularizaciji. Vrijednim i nerijetko jedinstvenim lokalitetima u širim, svjetskim naučnim krugovima.
Svjedočimo da novca, pažnje i razumijevanja ima više čak i za one koji degradiraju ukupnu crnogorsku kulturnu baštinu a za ovakve važne lokalitete novca i pažnje ima – ako pretekne devastatorima.
