Dvije vlade koje su vodile Crnu Goru od avgusta 2020. godine, pod formalnim premijerskim palicama Zdravka Krivokapića i Dritana Abazovića - kao i političko, finansijsko, medijsko i svetosavsko vjersko sazvježđe koje je te vlade ,,porodilo“ - dale su novo značenje i novi sadržaj davnošnjem stručnom terminu ,,zarobljena država“.
Crna Gora je danas prostor kojim dominira trampoidna kleronacionalistička kleptokratija u službi beogradskog, odnosno, moskovskog autokrate. Trenutna vladajuća većina radosno skakuće i na svaki mig fundamentalističkog pastira što se predstavlja kao mitropolit i nasljednik na vjerskom tronu Petra I Petrovića.
RASTAKANJE DRUŠTVA
Tokom posljednjih par godina su Demokratski front, Ura, SNP, Demokrate i njihovi saveznici pokazali svoja prava lica i namjere, ali u sav raskoš sopstvene netalentovanosti i nebrige za kolektivno dobro i prosperitet Crne Gore. U svojoj modernoj istoriji Crna Gora nije imala vlast koja u ovoj mjeri i na ovako nasilnički način nastoji da rastoči državu, uz mogući izuzetak onih koji su na tome radili tokom i nakon Podgoričke skupštine 1918. godine.
Eklatantni primjer savremenog rastakanja je potpisivanje takozvanog Temeljnog ugovora sa Srpskom pravoslavnom crkvom. To je bilo ispunjavanje obaveze i vraćanje duga crkvi koja je na površinu lokalne političke baruštine u Crnoj Gori izbacila finansijske i ekonomske eksperte iz prošle vlade Zdravka Krivokapica, i tzv. zelene antikorupcionaške borce iz Ure i Demokrata.
Istini za volju, sadašnja duboka sistemska kriza nije isključivi proizvod pomenutih trampoida i kleronacionalista, već i logična posljedica decenijskog neadekvatnog gazdovanja državom. Tokom posljednje tri decenije u Crnoj Gori je stvorena klima podjela, političke, društvene, ekonomske, finansijske i bezbjednosne nesigurnosti i nestabilnosti.
Pošto se nije vodilo dovoljno računa o kvalitetu i otpornosti temelja države – nije se plaćalo na poslovičnom ,,mostu“ – danas država Crna Gora i njeni građani plaćaju politički, ekonomski i kulturni harač na poslovičnoj ,,ćupriji“ koja vodi u rajsku baštu ,,srpskog sveta“.
Posljednje dvije godine predstavljaju potpuni pad na dno bezdana kojim suvereno vladaju aveti srpskog nacionalizma, političkog sljepila, etničke i vjerske mržnje, svetosavskog fundamentalizma, intelektualne praznine i obrazovne pustinje. Ovaj pad je dizajniran kako bi u sjenci nastalog haosa intelektualni i politički polusvijet s nezajažljivim finansijskim i političkim apetitima mogao da otima i prisvaja sve što mu zapadne za oko u Crnoj Gori.
U klimi društvene i pravne neodgovornosti je sve dozvoljeno i ne snose se posljedice za učinjenu štetu ili izrečenu laž, ako su štetočine i lažljivci dio političkog okruženja vladajuće elite. Crna Gora danas živi verziju trampizma u izvedbi Demokratskog fronta, Ura, Demokrata, Pokreta Evropa sad, njihovih političkih privezaka.
Rezultati nedavno završenih lokalnih izbora su proizvod pomenute klime, ali i nerazumljive letargije takozvanih suverenističkih političkih aktera, te njihovih grešaka koje su se nagomilale tokom posljednjih godina. Na ovim lokalnim izborima su pobijedili zagovornici srpskog nacionalizma i svetosavskog fundamentalizma, ali i ljubitelji neoliberalnog ekonomskog diskursa. Istinu govoreći, vjerujem da smo svjedoci druge faze procesa dolaska Demokratskog fronta na vlast u Crnoj Gori.
KORIJENI I ODGOVORNOST
Često se uzroci trenutnog stanja pokušavaju opisati kao posljednja faza Antibirokratske revolucije započete 1988. godine. Takvo pozicioniranje je utemeljeno, ali je i kratkovido.
Vjerujem da ovu liniju kauzaliteta treba produžiti dalje u prošlost – do vremena s kraja 19. vijeka, kada je uistinu započeo politički projekat nacionalnog buđenja i proces nacionalne homogenizacije na našem prostoru. Mislim da se u tom vremenu, i u tom političkom, vojnom, i ideološkom impulsu trebaju locirati začeci savremenih problema i nepočinstava u Crnoj Gori. Antibirokratska revolucija iz 1988, i njeni nosioci, odnosno, izvođači su samo jedna faza dugog projekta.
Ovdje mislim na projekat i proces nacionalnog buđenja koji je uokvirio ideju jugoslovenstva, jer je to bio period kada je započeta temeljna politička, ekonomska, istorijska i kulturna aproprijacija Crne Gore od strane Srbije. Tadašnji nacionalni buditelji u Srbiji su predano radili na prisvajanju Crne Gore i na re-komponovanju kulturnih matrica koje su do tada dominirale našim prostorom.
Proces nacionalne homogenizacije Srba je uključivao (neki tvrde da se značajno oslanjao) mitologizaciju Crne Gore kao ,,srpske Sparte“, kao ,,vojnog logora“ u koji su se ,,zbježali“ najbolji Srbi, i na osporavanje nacionalnog izraza Crnogoraca, tako što se taj izraz svodio na toponim: definiciju Crnogoraca kao Srba koji žive na teritoriji pod imenom Crna Gora.
Knjaz, odnosno kralj Nikola je značajno doprinio uspjehu te aproprijacije, mada je i Njegoš bio njen aktivni učesnik, iako na nešto elegantniji način.
Vraćajući se u savremeni trenutak, moram podsjetiti da je 1988, naravno, godina koja ima praktičnu vrijednost i upotrebljivost. Ona je korisna kao broj u kalendaru, korisna je za pisanje univerzitetskih predavanja i ispitnih pitanja studentima, ali i kao svojevrsni stožer oko kojeg se gradi specifični mitologizovani narativ o takozvanom revolucionalnom i progresivnom karakteru djelovanja političkih aktera što su formalno vodili Antibirokratsku revoluciju u Crnoj Gori.
U suštini, tada se višedecenijsko ideološko, političko, kulturno i vjersko vrenje u Crnoj Gori manifestovalo na konkretan način: kroz nasilnu promjenu struktura na vlasti. Tada se retrogradni, revizionistički i provincijalni srpski klero-nacionalizam prolio ulicama naših gradova. Cilj te poplave četničkog jada i informbirovske čemeri je bio osveta, kroz razgrađivanje emancipatorskog okvira u kojem su u Crnoj Gori rođene i odrasle generacije nakon Drugog svjetskog rata.
Od tada, do danas, politički predstavnici takozvanog suverenističkog bića Crne Gore su, na različitim nivoima i u različitom obimu, paktirali s đavolom koji je danas ,,došao po svoje“. Zato Crna Gora sada vraća posljednju ratu svoje verzije šekspirovskog duga Šajloku iz ,,Venecijanskog trgovca“. Razlika je, naravno, što je naš današnji Šajlok, odnosno savremeni utjerivači našeg duga od ,,pola kilograma živog mesa“ Srpska pravoslavna crkva i kleronacionalistička elita koja svakog jutra sa suzom u oku i žudnjom u duši pogleduje ka Crvenom trgu.
Kao najsnažnija partija, koja već decenijama dominira crnogorskom političkom scenom, Demokratska partija socijalista snosi i najveću odgovornost za ovakav razvoj situacije. Važno je reći da se ne radi o takozvanom problematičnom imidžu DPS-a i njenih koalicionih partnera. Radi se o konkretnim elementima koji čine taj imidž, jer on nije potpuna izmišljotina, niti puka konstrukcija političkih rivala.
Očigledno je da su, u očima javnosti i u različitim obimima i iz različitih razloga, stari politički akteri delegitimisani činjenicom da tokom tri decenije nijesu uspjeli da izgrade čvrste temelje države, nego su održavali svojevrsnu političku, ekonomsku, i institucionalnu ,,skelu“ koja se urušila pod prvim snažnim vjetrom srpskog kleronacionalizma.
Neodgovoro je, stoga, dosadašnju vladajuću praksu i manir vladanja DPS i ostalih suverenističkih partija ,,braniti“ tako što se optužbe kategorišu kao pitanje ,,imidža“. To je pokušaj da se stvarni problem postavi kao pitanje lične interpretacije posmatrača (iako je i to važan faktor) i da se sugerira nepostojanje dodirnih tačaka između kritike i realnosti vladanja ovih partija. Uporno nepriznavanje tih realnih elemenata ubrzo postaje uvredljivo za glasače, jer im se savjetuje da ne vjeruju sopstvenim lažljivim očima, a potom se traži njihov glas!
KAKO RAZMRSITI ,,CRNOGORSKI ČVOR“
Postoje dva prijedloga za izlazak iz duboke sistemske i političke krize, a vrijeme će pokazati da li je, i u kojom mjeri, bilo koji od tih prijedloga smislen i ostvariv.
Prvi je osnivanje nove političke partije koja bi okupljala glasače suverenističkog opredjeljenja koji Crnu Goru vide kao integralni dio EU i zapadne socio-kulturne sfere. Sve su glasniji pozivi da se konstituiše novi politički entitet koji bi redefinisao suverenistički narativ, a potom vodio odbranu strukturnih elemenata države. Sudeći po prijedlozima koji se mogu čuti, ova nova partija bi isključivala učešće starih političkih prvaka i aktivista s političkim pretenzijama, a vodili bi je ,,mladi i nekompromitovani ljudi“.
Iako u Crnoj Gori postoje mnogi mladi, sposobni i neuprljani ljudi, ovaj prijedlog zvuči više kao projekcija željenog rezultata, nego kao proizvod temeljnog promišljanja stanja u državi. Crna Gora ima jako mali kadrovski okvir, pa nije lako naći nove kadrove koji su spremni da iskorače na politički teren, pogotovo kada je neophodno korigovati i duboko ukorijenjenu javnu percepciju kompromitovanosti svih političara.
Osim toga, mnogi mladi i sposobni ljudi u takozvanim suverenističkim partijama su u očima javnosti kompromitovani činjenicom da sjede na partijskim sastancima i u skupštinskim klupama uz stare kadrove. Neki su potomci ili rođaci starih kadrova koji su javno percepirani kao kompromitovani. Javnost njih prvo vidi kao sinove ili rođake, i kao ,,dinastičke nasljednike“ starih partijskih uhljeba, potom kao članove proskribovanih političkih partija (DPS; SDP; SD), a tek nakon toga kao sposobne profesionalce ili talentovane političare.
Drugi prijedlog je reformisanje postojećih suverenističkih partija, ali je nejasno o kojem stepenu i o kojoj formi unutarpartijskih promjena se ovdje govori. Iskustvo nam govori da bi ovaj proces, ako do njega uopšte dođe, bio veoma turbulentan. Reformisanje okoštalih partijskih struktura je težak i nezahvalan poduhvat, jer stare elite ne žele da iz ruku ispušte mehanizme kontrole.
Nadalje, one ne mogu da se suoče s činjenicom da njihov ostanak na pozicijama moći predstavlja kamen o vratu partijama koje vode. Oni još uvijek odbijaju da čuju sugestije o tome da bi njihovo povlačenje bilo velika usluga političkim vizijama koje su promovisali i zagovarali posljednjih decenija.
Konačno, radi se o kontrolisanom izlasku s političke scene dugogodišnjih lidera. Još uvijek ima vremena za njihov dostojanstven odlazak u političku penziju i bilo bi korisno da oni koordiniraju sopstveno povlačenje. Ako to budu radili oni koji sanjaju osvetu, odlazak s političke scene može biti dramatičan i imati višestruke i dugotrajne negativne posljedice po čitavo crnogorsko društvo.
Da bi dalo željene rezultate, strukturno i personalno reformisanje partija bi moralo započeti i moralo biti vođeno od mladosti iz tih partija. Kritički glasovi koji dolaze spolja, ma koliko oni bili dobronamjerni, nemaju neophodni reformistički kapacitet, već mogu da postignu rezultat suprotan željenom. mogu da doprinesu još većem produbljivanju (proizvodnji?) straha od ,,opsade“, i mogu da budu viđeni kao pokušaj invazije na stare odbrambene bedeme partije.
Ovakav strah, kao što nam iskustvo govori, može da posluži kao snažno anti-reformsko oružje u rukama starog partijskog rukovodstva.
Zato je važno da reformski impuls dođe iznutra, bude jasan, javan i nedvosmislen, jer je to istovremeno i reformisanje popularne percepcije partija i javno legitimisanje novih mladih lidera. Neophodno je uvjeriti javnost da se pravi kvalitativni otklon od svega što se doživljava kao loše, koruptivno, nepotističko, kalkulantsko, nezakonito ili kriminalno. Iskreno govoreći, ja sada ne vidim mlade političare spremne na ovakav iskorak, i ne čujem glasove koji bi najavljivali ovakve moguće strukturne promjene.
EFIKASNOST I UPOTREBLJIVOST PROTESTA
Kao vid vaninstitucionalnog djelovanja u svakoj državi na svijetu, pa i u Crnoj Gori, protesti građana su neodvojivo vezani za napor političkih partija da zadrže kontrolu nad ovim modelom pritiska i ovim izrazom kolektivnog gnjeva na ulici.
Od vremena Antibirokratske revolucije do danas, uz nekoliko časnih ali brojčano slabašnih izuzetaka iz novijeg perioda, sva masovnija okupljanja u Crnoj Gori su bila instrumentalizovana od strane raznih političkih partija. To nije iznenađenje i zato što su političke partije legitimni i neophodni okvir u kojem se djeluje u procesu upravljanja državom.
Jedan od proizvoda partijskih napora da kanališu javni bunt i tako poberu političke poene jeste gušenje inicijativa koje mogu doprinijeti definisanju i jačanju građanske svijesti o mogućnosti i potrebi vanpartijskog djelovanja. U Crnoj Gori je koncept građanskih protesta izvan partijske kontrole još uvijek predmet ,,pustih“ želja i cilj kojemu se teži, dok je stvarnost omeđena logističkom, finansijskom i motivacionom snagom koju posjeduju političke partije.
Ova stvarnost ipak ne bi smjela da potpuno zamagli vidike i svaku formu vaninstitucionalnog djelovanja ostavi na volju (milost i nemilost?) individualnim partijskim aparaturama.
Uspjeh konstantne borbe za izgradnju nezavisnih okvira građanskog djelovanja se oslanja na svijest o opasnosti partijske instrumentalizacije i umnogome zavisi od sposobnosti da se s političkim partijama gradi odnos partnerskog djelovanja. Iako to nije lako, jer se radi o dvosmjernom procesu i konstantnom, generacijskom naporu, bez tog uloga će ,,građanski izraz i svijest“ u Crnoj Gori ostati samo fraza u projektnoj dokumentaciji nevladinog sektora.
Dešavanja koja su pratila izlazak određenog broja građana na ulicu iz protesta nakon dekonstrukcije Ustava u crnogorskoj skupštini i izglasavanja Zakona o predsjedniku, kao i ono što je uslijedilo nakon inicijalnog uličnog okupljanja dovodi u pitanje smislenost prijedloga za reformisanje takozvanih suverenističkih partija.
PROBLEMATIČAN PRIJEDLOG
Naime, DPS je ponudio vladajućoj većini da odustane od Zakona o predsjedniku uz obećanje da će, zauzvrat, otvoriti dijalog o izboru sudija
Ustavnog suda, kako bi se okončala višemjesečna blokada državnog aparata. Dat je rok za odgovor od neđelju dana i zaprijećeno je partijskim organizovanjem protesta ako ova ponuda bude odbijena. Nakon što je postalo jasno da ponuđeni kompromis (kupovina vremena?) neće biti prihvaćen, tzv. suverenističke partije i građanski aktivisti su pozvali na protest pred Skupštinom Crne Gore.
Ovaj prijedlog o svojevrsnoj političkoj trgovini između DPS-a i DF-a, Ure, i Demokrata je bio problematičan na mnogo nivoa.
DPS partijski narativ o ,,davanju još jedne šanse“ onima koji su se višestruko i nedvosmisleno pokazali kao prevrtljivi partneri u dijalogu može biti interpretiran kao kupovanje vremena, ali i kao znak slabosti. To, takođe, može biti jasan signal dominacije uskih partijskih kalkulacija o kontroli štete koju protesti mogu imati za partijsku poziciju DPS-a na narednim vanrednim izborima. Istovremeno, to može biti i naznaka želje da se građanski protesti stave pod partijsku kontrolu.
Teza da se ovom ponudom (DPS-Ura) žele uvjeriti međunarodni partneri da je DPS spreman za dijalog može biti viđena i kao znak što te partije, u stvari, misle o cijeni koju građani Crne Gore treba da plate, da agresivna vladajuća većina ne bi optužila suverenističke političke veličine za radikalizovanje krize u državi, koja se pred našim očima raspada!
Interesantno je da su organizatori inicijalnog građanskog protesta pred Skupštinom prihvatili da odlože okupljanja do isteka pomenutog roka, te da su se pridružili kasnijem partijskom pozivu na proteste. Ostaje da se vidi kakvi će biti rezultati ovih akcija. Logistička i finasijska snaga partija su očigledni razlozi za prihvatanje partijske dinamike protesta.
Pristanak građanskih aktivista na ove partijske rokove, može značiti delegiranje ka onima koji su kroz proces dobijanja izbornog legitimiteta obavezni da donose odluke važne za cijeli kolektiv.
To takođe može biti prebacivanje odgovornosti za posljedice koje ovakva vaninstitucionalna aktivnost sobom nosi na partije koje ih koordiniraju. U konačnoj analizi, ova dešavanja su potvrdila nejakost građanskog izraza koji nema izbora osim da se uzda u partijsku dobru volju i svijest o koristi, ali i upornost partija da ostvare kontrolu nad protestima.
Vjerujem da ipak ne smijemo zaboraviti najvažnije pitanje: građanski protest kao najefektniji (ili jedini preostali?) model djelovanja je i pitaje agensa, odnosno, pitanje očuvanja kolektivnog agensa koji su dobrano prigrabile političke partije (spašavanja onoga što je od tog agensa ostalo?).
S obzirom na to da se čini da lideri i partijska rukovodstva, kao i državne ljušture koje se danas predstavljaju kao institucije sistema nemaju sposobnost, interes, volju ili hrabrost, da se bave pitanjima koja mogu nauditi liderskoj sujeti, partijskom rejtingu ili pokazati svu nemoć takozvanih institucija sistema, pitanje je da li građani imaju izbora, osim da dobro organizovanim i dugotrajnim masovnim protestima iskažu svoju volju i političkim elitama nametnu svoju odluku o karakteru društva u kojem žele da žive i odgajaju svoje porodice.
Ovakav vid političkog angažmana građana istovremeno potvrđuje njihovu značajnu ulogu kao agensa promjena.
Na kraju, za razliku od 1918, danas postoje mehanizmi kroz koje građani mogu i trebaju da izraze svoju volju i donesu odluku u kakvoj državi žele da žive. U sadašnjem crnogorskom kontekstu, protesti nijesu samo legitimno oruđe demokratske borbe. Izgleda da su i obavezna alatka bez koje se građani ne mogu osloboditi iz zagrljaja kalkulantskih partijskih struktura, koje već decenijama vode besomučnu borbu za vlast.
