Crnogorska srednjevjekovna rukopisna baština je riznica umjetničkih djela nastajalih u dugom nizu vjekova. Međutim to je, nažalost, u velikoj mjeri poharana riznica, jer je rukopisno blago znatno uništeno u ratovima, prirodnim nepogodama, zubom vremena kao i raznošenjem od znanih i neznanih književnih neimara.
Ipak, sačuvani primjerci, rasuti po zbirkama i bibliotekama u okruženju i širom svijeta, svjedoče o sjaju i dometima prepisivačke književnosti jednoga vremena.
U doba Zetske države u vrijeme Balšića, kasnije Crnojevića, prepisivačka i iluminatorska aktivnost doživjela je procvat. Ova aktivnost se odvijala u manastirima i crkvama koji su se nalazili u basenu Skadarskog jezera (Starčevo, Moračnik, Beška, Vranjina, Goričani...), gdje je bilo više skriptorijuma, iz kojih je sačuvano nekoliko manuskripata (Prolog, XIV vijek, Četvorojevanđelje, kraj XV vijeka, Cetinjski psaltir iz 1414/23, Šestodnev iz 1439/40, Gorički zbornik iz 1441/42).
Pišući o ovim vrijednim crnogorskim srednjevjekovnim književnim djelima, vremenu i mjestu nastanka kao i o njihovim današnjim adresama, Božidar Šekularac u knjizi „Istorijski obzori“ piše:
„U XV vijeku prepisivačka djelatnost na Jezeru doživljava uspon, centar prepisivačke djelatnosti se prenosi na Starčevo. Smatra se da je tada ovdje postojala objedinjena karakteristična "škola" za pisanje - prepisivanje knjiga. Najstariji sačuvani datirani primjerci knjiga vezanih za manastir Starčevo su: Prolog - koji se nalazi u Državnoj biblioteci u Berlinu, pisan sedamdesetih godina XIV vijeka, u Gorici svetog starca Makarija "va dni blagočastivago Đurđa Balšića"; drugi rukopis je Četvorojevanđelje Starčeve Gorice, koje se čuva u biblioteci Marciana u Veneciji, za koje se smatra da je pisano u isto vrijeme kad i prethodna knjiga na Starčevu.
Ova dva dragocjena spomenika sa Skadarskog jezera svojim umjetničkim kvalitetima potvrđuju tradiciju umjetničkom izražavanju, nastalu pod uticajem Primorja i Italije.
Upravo, blizina ovog prostora Primorju i Italiji omogućavala je neposredne kontakte sa njihovom umjetnošću, i bila je razlog da se na Skadarskom jezeru ovako snažno razviju skriptoriji u ovdašnjim brojnim manastirima".
U nekom od manastira na Jezeru nastao je u XV vijeku i tzv. Cetinjski psaltir s tumačenjem, nazvan tako jer se nalazio u Cetinjskom manastiru, a sada se čuva u Sveučilišnoj biblioteci u Zagrebu (p-3349). Na to upućuju specifičnosti teksta, pisma, slikarskih ukrasa i motiva.
Zapisi na knjigama potvrđuju da su u skriptoriju gorice Beške nastala dva veoma dragocjena rukopisa iz pera monaha Nikona Jerusalimca, duhovnika Jelene Balšić - jedan Šestodnev i Gorički zbornik. Prvi se čuva u Manastiru Savina u Herceg Novom, a Zbornik u Arhivu SANU u Beogradu, u zaostavštini S. Tomica (br. 446).
Ova djela su nastala zajedničkom preokupacijom i estetskim mjerilima jedne vladarke i jednog monaha - duhovnika, u zadužbini Jeleninoj - Crkvi Sv. Bogorodice na Beškoj, zapravo Brezovici. Nikon Jerusalimac, čije se ime spominje u zapisu, prepoznatljiv je među drugim piscima po svom slikovitom i sasvim individualnom stilu.
Konzervator Zdravko Gagović u radu Manastir Starčevo napisao je poseban osvrt na izgled i stanje ovog važnog manastira u vremenu kada su na ostrvima Skadarskog jezera postojale skriptorije za prepisivanje crkvenih knjiga.
“Centri duhovnog i kulturnog stvaralaštva bili su manastiri i crkve na ostrvima Skadarskog jezera: Starčevo, Beška Gorica, Tophala, Moračnik. Ove crkve i manastiri bili su, u stvari, zadužbine crnogorske dinastije Balšića. U njima su postojale skriptorije za prepisivanje crkvenih knjiga. U 14. vijeku u skriptoriji na Starčevu nastala su dva najznačajnija stara rukopisa: Prolog (nalazi se u Državnoj biblioteci u Berlinu) i Četvorojevanđelje (u Biblioteci Marciana u Veneciji).
Važan prepisivački centar u 15. vijeku bio je u Beškoj Gorici, u kojem su nastali rukopisi: Šestodnevnik (1439-1440), koji se nalazi u Manastiru Savina, i Gorički zbornik (1441-1442), koji se čuva u Srpskoj akademiji nauka u Beogradu. Ovaj zbornik pisao je monah Nikon Jerusalimac. Zbornik sadrži prepisku Jelene Balšić i monaha Nikona, a obuhvata „književni izraz dva lica iz različitih državnih slojeva, ali sa istovjetnim preokupacijama i istovjetnim estetskim doživljajima jedne vladarke i jednog monaha duhovnika“.
Evo spiska prepisanih rukopisa koje autori najčešće navode
Prolog - nalazi se u Državnoj biblioteci u Berlinu, pisan je sedamdesetih godina XIV vijeka, u Gorici svetog starca Makarija "va dni blagočastivago Đurđa Balšica"
Lingvisti prepoznaju da se čita gotovo savremeni jezik, po čemu su poznate i povelje Balšića.
Četvorojevanđelje Starčeve Gorice -čuva se u Biblioteci Marciana u Veneciji, smatra se da je pisano u isto vrijeme kad i prethodna knjiga na Starčevu.
Knjiga je skromno ukrašena. Zastavice i ukrasne ligature rukopisa J. Maksimović je uporedila s umjetničkom opremom Četvorojevanđelja jeromonaha Nikodima iz Narodne biblioteke u Sofiji (br. 181) i s drugim rukopisom istoga pisara koji se sada nalazi u Vatikanu (Cod. slav. 5) i otkrila njihovu potpunu podudarnost.
Ti su rukopisi nešto pozniji. Nikodimovo Četvorojevanđelje nađeno je u Makedoniji, „ali se ne može sasvim isključiti ni njegovo crnogorsko porijeklo".
„Ova radionica rukopisa (na Strarčevoj Gorici - p. n.) bila je među najaktivnijim i najplodnijim u svim južnoslovenskim zemljama."
Cetinjski psaltir - U nekom od manastira na Jezeru nastao je u XV vijeku i tzv. Cetnjski psaltir s tumačenjem, nazvan tako jer se nalazio u Cetinjskom manastiru, a sada se čuva u Sveučilišnoj biblioteci u Zagrebu (p-3349). Na to upućuju specifičnosti teksta, pisma, slikarskih ukrasa i motiva. U njemu se nalaze inicijali koji ga vežu za uzore koji su poslužili i iluminatorima Miroslavljeva jevanđelja...
Šestodnev - čuva se u manastiru Savina u Herceg Novom. Zapisi na knjigama potvrđuju da su u skriptoriju Gorice Beške nastala dva veoma dragocjena rukopisa iz pera monaha Nikona Jerusalimca, duhovnika Jelene Balšić, jedan Šestodnev i Gorički zbornik.
Gorički zbornik - za Jelenu Balšić, koji predstavlja prepisku (poslanice) između Jelene i njenog duhovnika, sastavljača zbornika. Gorički zbornik je bitan spis u razvoju naše književne tradicije. To je i prvi crnogorski putopis, sa natpisima iz geografije i kosmografije.
U oblasti morfologije prisutan je snažan uticaj narodnog jezika. Gorički zbornik otkriva kulturne prilike u Zeti sredinom XV vijeka i stoga je izuzetan kulturno-istorijski spomenik.
Čuva se u depozitu Arhiva Srpske akademije nauka i umetnosti, kao zaostavština Svetozara Tomića, koji je taj rukopis kupio za vrijeme službovanja u Skoplju 1902. godine.
Gorički zbornik je pisan na papiru, ima svega 273 lista. Zbornik je napisan u Manastiru Sv. Bogorodice na Gorici (Beška). U njemu se nalaze pisma Jelene i njenog duhovnika Nikona Jerusalimca. Pisma su posvećena prevashodno monaškoj, a onda i uopšte teološkoj problematici. Čitav sastav je pisan sa literarnim pretenzijama, tako da predstavlja značajan književni spomenik srednjovjekovne Zete.
Zdravko Gagović piše u navedenom djelu da se sticajem okolnosti, 1949. godine rukopis Goričkog zbornika našao u Srpskoj akademiji nauka, zbog publikovanja, ali je tamo zadržan i pohranjen u arhivu Akademije pod brojem 446. Nastojanja ZZSK sa Cetinja još iz 1969. da se ovaj značajan segment naše kulturne baštine vrati u Crnu Goru nijesu urodila plodom.
Međutim, da ni stare rukopisne knjige nijesu bile pošteđene kontroverzi i preuzimanja, možemo pročitati kod Radoslava Rotkovića u Istoriji crnogorske književnosti - Knjiga II:
„Mi se, ipak, bavimo ovđe i analizom nekih vrednota i elemenata Goričkoga zbornika, zato što je napisan na ovome tlu i da ocijenimo kakvo je i koliko bilo djelovanje toga djela i pokreta na ovu sredinu.
Naravno, najviše pažnje izazivala su Jelenina pisma (Otpisanije bogoljubno), pa je iz jednoga od tih pisama, izlomljenoga u „stihove" napravljena i pjesma koja je ušla u antologiju srpske stare poezije. Tek je Teodora Tara, skupljajući građu za roman Nebeska rosa o Jeleni Balšić, ustanovila da njena pisma zapravo nijesu njena, no su prepisana pitanja bugarskoga cara Petra Svetome Jovanu Rilskom. To se moglo izvesti na ljepši način, da se ona sjetila da napiše da, eto, i jedan car, suočen sa smrću, ima iste misli, nade i strahove kao ona. Uostalom, ako se uporedi nezgrapni stil njena testamenta i tečni stil Otpisanija bogoljubnog, moralo se posumnjati u njeno autorstvo pisama".
Da li je takav zbornik mogao uticati na razmišljanje i postupanje ostaloga pravoslavnoga klera u kotlini Skadarskoga jezera? Na to je teško odgovoriti, ali ako se traže tragovi toga djelovanja - njih nema. To je bio potonji izdisaj istočnjačkoga misticizma u kraju koji je i bliži i naklonjeniji racionalnome Zapadu.
Pišući o književnom fenomenu tog doba nastalom na našim prostorima Rotković kaže:
"Rijetko je na prostoru malome kao što je Skadarsko jezero bilo toliko prepisivačke djelatnosti kao na jezerskim ostrvcima. Ne samo da je time popunjavana praznina koja se ošećala u svetim knjigama, zbog koje je kasnije pokrenuta i štamparija, nego izgleda kao da se znalo da se treba pripremiti prepisivanjem za novi zanat. De facto odatle su i pošli na školovanje u Veneciju prvi tipografi".
