Briga o crnogorskoj kulturnoj baštini bila je iskazivana decenijama unazad kroz vrlo konkretne akcije i zahvate. Međutim, protokom vremena mnoge bitne činjenice vezane za nju su zaboravljene, kao i herojski trud Crne Gore na obnovi te neprocjenjive kulturne baštine nakon katastrofalnog zemljotresa iz 1979. godine.
O tome svjedoče mnogobrojne činjenice i podaci kada je Crna Gora uprkos svim nevoljama koje su je bile zadesile, uz nesebičnu pomoć međunarodne zajednice, a u tome posebno 49 država, preko 70 nevladinih organa i organizacija, mnoštva gradova, udruženja i pojedinaca koji su pritekli u pomoć, od saosjećanja do konkretne materijalne i finansijske podrške, uspjela da sanira, obnovi i stavi pod režim zaštite kulturnu baštinu nakon katastrofalnog zemljotresa.
O materijalnoj i finansijskoj cijeni koju je Crna Gora tom prilikom platila ovom prilikom nećemo pisati jer je tada spašena kulturna baština koja je za nas neprocjenjiva. Tom prilikom je crnogorska kulturna baština bila dobila sveobuhvatnu pažnju koja joj nije bila pružena od njenog nastanka. Kako nepokretna, tako i pokretna kulturna baština i tada je ostala sačuvana za naredne generacije koje će je naslijediti.
To što je urađeno tada sa pravom se zove obnova zbog rezultata koji su ostali vidljivi do danas. Uprkos savremenim devastatorima raznih vrsta, koji svoje zidarske i molerske zahvate, a na tada stručno i naučno obnovljenoj crnogorskoj kulturnoj baštini pokušavaju predstaviti kao “obnovu”.
Razorni zemljotres od 15. aprila 1979. ostavio je za sobom stravičnu pustoš. Razorio je drevne gradove, jedinstvene ruralne cjeline u svjetskim okvirima, porušio mnoge predivne objekte, srušio ili teško oštetio hiljade nepokretnih i pokretnih crnogorskih spomenika kulture.
Odmah nakon rušilačkog potresa pristupilo se saniranju štete i uz nesebičnu pomoć domaće i svjetske javnosti obnovi porušenih materijalnih dobara, starih gradova i spomenika kulture i prirode. Ubrzo je ispoljena i međunarodna solidarnost i pomoć velikog broja zemalja preko UNESCO-a i drugih vladinih i nevladinih međunarodnih organizacija.
Urađen je i usvojen Program pomoći UN preko Programa za razvoj (UNDP-a) u okviru kojeg je predviđeno i osnivanje Međunarodnog konsultativnog odbora za pitanja obnove i izgradnje postradalog područja u Crnoj Gori. Ubrzo poslije ovog programa formiran je Odbor.
Ujedinjene nacije i Crna Gora formirale su Međunarodni konsultativni odbor od 16 članova po paritetu: osam međunarodnih eksperata i osam poznatih jugoslovenskih stručnjaka. Stručna pomoć Međunarodnog konsultativnog odbora bila je od višestrukog značaja za ponašanja, organizovanje i preduzimanje odgovarajućih mjera tokom obnove.
Trebalo je ući u, za Crnu Goru herojski poduhvat, obnove štete prilikom koje je stradalo 250 naseljenih mjesta. Bilo je uništeno i oštećeno gotovo sve što se stvaralo vjekovima. Ugroženi su bili materijalni i drugi tragovi jedne bogate civilizacije nastale na tlu koje spada među najljepše na Mediteranu. Kao takvo je bilo prepoznato od međunarodne i domaće javnosti tako da je obnova dobila i njihovu nesebičnu stručnu i materijalnu pomoć. Crna Gora nije bila sama u tom herojskom poduhvatu obnove.
Radi utvrđivanja oštećenja objekata i procjena šteta formirane su komisije. U tim komisijama za klasifikaciju objekata i izradu elaborata u kontinuitetu je radilo - pazite sad - 760 inžinjera i tehničara u 163 radne grupe, te 46 specijalizovinih komisija iz SFRJ, bez naknade.
U komisijama za procjenu šteta radilo je 600 stručnjaka raznih profila u 147 radnih grupa. I zbog toga se ovo zvala obnova a ovo što smo danas dobili na tim “nanovo obnovljenim” zaštićenim kulturnim dobrima od strane SPC i njihovih širitelja svetosavske magle po Crnoj Gori opravdano se zove - devastacija.
Da se Crna Gora ne mora sama boriti pokazale su aktivnosti međunarodne i domaće javnosti neposredno nakon zemljotresa. Ujedinjene nacije, njene specijalizovane službe, ispoljili su brzu, veliku i raznovrsnu angažovanost na pokretanju međunarodne aktivnosti za pomoć Crnoj Gori. Tadašnji direktor UNESCO-a Amadou Mahtar M. Bow je prilikom posjete neposredno nakon zemljtresa prepoznao vrijednost ugroženih kulturnih spomenika i naglasio njihovu vrijednost i u cjelokupnoj kulturnoj mapi svjetske zajednice.
“Vrlo važni kulturni spomenici u Crnoj Gori kompletno su uništeni ili djelimično srušeni.”, rekao je on tada i obećao svaku vrste podrške u obnovi.
Nakon toga slijedila je i posjeta eksperata UNESCO-a koja je te 1979. boravila u Crnoj Gori i na osnovu uvida u razmjere katastrofe predložila Ujedinjenim nacijama program pružanja tehničke podrške u obnovi. Uključen je bio i predstavnik UNDP-a. Osim ovih bile su angažovane i ostale članice UN sistema.
U obnovu su se ubrzo bile uključile institucije i organizacije sa brojnih poznatih adresa iz Evrope.
Tako da je u teškim okolnostima 1979. godine Crna Gora pristupila obnovi raznovrsnog kulturno istorijskog blaga koje je doživjelo teška oštećenja u katastrofalnom zemljotresu.
U zemljotresu su najveća oštećenja doživjeli stari gradovi na Crnogorskom primorju – stari Ulcinj, stari Bar, Budva, Kotor, i Herceg Novi. Rezultatima tadašnje obnove možemo svjedočiti danas, hvaleći se i dalje našim biserima kulturno istorijske baštine na Crnogorskom primorju. Prepoznatim kao svjetski vrijednim i važnim.
Istorijsko Cetinje, koje je takođe nastradalo, dobilo je prvorazredni značaj u obnovi koja je tada urađena. Posljedice zemljotresa bile su vidljive i u unutrašnjosti Crne Gore. Posebno su bile evidentirane na starim manastirima i crkvama, koji su već bili obilježeni zubom vremena. I oni su tada obnavljani nastojeći da se nastavi njihovo trajanje i svjedočenje o ljudima i prostoru na kojem su nastajali. Isto tako se tokom te obnove pristupilo i seoskim crkvama, koje su takođe bile oštećene. Veliki broj njih je tada obnovljen.
Posebno je važno istaći da se odmah nakon zemljotresa pristupilo spašavanju pokretnog spomeničkog fonda sa pogođenog područja. Iz srušenih i teško oštećenih objekata izvučen je sav spomenički fond. Jedan njegov dio bio je smješten na Cetinju, dok je drugi ostao na terenu smješten u manje oštećenim objektima. Čitav izmješteni fond je tokom obnove sukcesivno stručno obrađen i preventivno zaštićen. Crna Gora je tada osnovala institucije i fakultete koje su joj dale neophodan kadar na daljem čuvanju bogate kulturne baštine.
Pristupilo se i preventivnoj zaštiti crkava sa živopisom do njihove konačne sanacije. Tada je zaključeno da obnova tih spomenika kulture posebnog graditeljskog nasljeđa zahtijeva poseban i složen pristup. Znalo se i u tome se uspjelo da obnova treba da bude kvalitetno izvedena kako bi se crnogorskoj kulturnoj baštini produžio život i za neka buduća vremena. I u tome se uspjelo zahvaljujući nesebičnoj stručnoj pomoći iz regiona i svijeta.
Trideset godina kasnije imamo potpunu drugu “obnovu” na sceni koja uporno pokušava da relativizuje istinu o toj herojskoj obnovi crnogorske kulturne baštine. SPC je uspjela da “obnovi” 70 odsto zaštićenih kulturnih dobara koja su tada obnovljena uz pomoć međunarodne zajednice.
Repertoar tipa “nevjernike, neokomuniste i sataniste veoma pogađa svaka obnova crkvenih objekata. Oni bi pod maskom "autentičnosti", najradije nastavili komunističku praksu da ono što oni nijesu uništili dovrši zub vremena. Posljednje dvije decenije za njih su šok, jer Crkva ne samo da je obnovila stotine postojećih, nego i sagradila nove.
Ako nelegalni radovi na zakonom zaštićenim kulturnim dobrima i mijenjanje njihovog izgleda mogu, po njima, nazvati “obnovom”, struka i instititucije stoje na stavu da je to devastacija. Što i jeste.
Ako ne vjeruju struci neka pitaju UNESCO, i mnoge druge međunarodne institucije, koje su zajedno sa Crnom Gorom obnavljale crnogorsku kulturnu baštinu. Crna Gora im to nije zaboravila, ali se postavlja pitanje do kada planira da zatvara oči pred bahatim devastacijama koje se dešavaju i danas.
