Odavno je rečeno da je graditeljsko nasljeđe jednog grada - njegova svojevrsna knjiga postanja. Pored ostataka konstrukcije kamenog puta nađenog kod stadiona Budućnosti u centru Podgorice, za koji se pretpostavlja da potiče iz perioda austrougarske monarhije na obodima Podgorice postoji još jedan, po gabaritima veliki fortifikacijski objekat za koji se pretpostavlja da je “zaostao” iz tog vremena. To su ostaci tvrđave na Crvenoj Stijeni, iznad Lužnice, kod Tološa.
Ostaci tvrđave Crvena Stijena, Lužnica, nalaze se na šestom kilometru južno uz put Podgorica-Mareza. Tvrđava je izgrađena na dominantnoj koti brda, koje se uzdiže iznad naselja Mareza. Posjeduje status kulturnog dobra od 1950. godine.
Sumorna slika
Stručni timovi koji su obilazili ovu fortifikaciju na osnovu arhitekture su se izjasnili da se može zaključiti da je u današnjem obliku nastala za vrijeme Austrougarske monarhije. Tačnije, iz perioda austrougarske okupacije Podgorice. Sa istorijatom objekta se teško može sa sigurnošću baratati. Čak ni stanovnici najbližih kuća u podnožju tvrđave na znaju da kažu nešto više o njenom postojanju. “U narodu se priča da je to tzv. Turska tvrđava”, najčešći je njihov odgovor.
Tvrđava zahvata površinu oko 1.500 m². Bedemi su elipsoidnog oblika. Obim fortifikacije je oko 150 m, bedemi su sačuvani u visini od jedan do četiri metra, a debljina zidova bedema varira od 1,1 m do 1,5 m. Lučno zasvedena kapija koja se nalazi na jugoistočnoj strani, izgrađena je od fino obrađenog, profilisanog kamena sa otvorom širine oko tri metra.
U centralnom dijelu utvrđenja nalazi se pravougaona građevina koja je očigledno bila kasarna. Na dužim fasadama nalazi se po osam otvora za prozore, a na kraćim po dva. Neki otvori su naknadno zazidani. Na jugozapanoj fasadi je lučno zasveden ulaz. U istočnom dijelu nalaze se podzemne prostorije i bistjerne.
Tvrđava je zapuštena i urušena ali, kako nijesu konstatovani recentni zahvati na ostacima arhitekture moguće je jasno sagledavanje glavnih arhitektonskih objekata (bedemi, kula, bistijerna), koji svjedoče o nekadašnjem izgledu utvrđenja.
Današnji izgled ovog kulturnog dobra pokazuje poprilično sumornu sliku.
Tvrđava i prilaz do nje zapušteni su i obrasli u divlju vegetaciju, pa da bi se posjetilac “probio” do nje zahtijeva popriličan trud. Kada se uđe primijeti se da su bedemi i kule-stražare konstruktivno nestabilni i skloni obrušavanju.Voltovi na ulazima su takođe konstruktivno nestabilni i pitanje je vremena kada se više neće moći vidjeti ni u ovom obliku u kojem su danas.
Takođe su i nadzemni elementi ogromne bistijerne, nestabilni i skloni obrušavanju.
Čeka li neslavan kraj i ovo dobro?
Pored zaborava koji ga je već snašao, sva je prilika da neslavan kraj očekuje i ovo rijetko kulturno dobro jedinstveno po arhitektonskim karakteristikama, graditeljskom i ambijentalnom uklopljenošću sa prostorom, sa dobro očuvanim bedemima sa puškarnicama i specifičnim odbrambenim kružnim kulama.
Postoje mišljenja da je ovaj fortifikacijski objekat najvjerovatnije još iz turskog perioda. Koji su austrougarske trupe za vrijeme okupacije prezidale i prilagodile svojim potrebama. I novijim vrstama naoružanja koje se tada koristilo. Mada zbog neistraženosti tvrđave i njene okoline koja obiluje arheološkim lokalitetima, ne treba isključiti ni mogućnost postojanja i nekih starijih civilizacijskih tragova.
Odmah nakon Berlinskoga kongresa (1878) i ozvaničenja suvereniteta i nezavisnosti Knjaževine Crne Gore od svih tadašnjih velikih sila, te ulaskom crnogorske vojske u grad 27. januara 1879. godine, Podgorica je konačno oslobođena od Turaka.
Balkanski ratovi i Prvi svjetski rat označili su kraj brzoga razvoja, tada već najvećega grada Kraljevine Crne Gore. Početkom 1916. i Podgoricu je okupirala Austro-ugarska i držala je skoro do kraja 1918.
Trećeg marta 1916. austrougarski okupatori zaveli su vojnu uravu. Upravnik Podgorice bio je nadporučnik Korečić, a okružni upravitelj potpukovnik Rečković.
Istorija Podgorice
O životu u Podgorici pod okupacijom najviše podataka može se pročitati u kapitalnom djelu novinara i publiciste Danila Burzana. Knjiga “Istorija Podgorice – hronologija događaja”, djelo od 485 strana, sadrži devet poglavlja o istoriji Podgorice iz kojih prenosimo najinteresantnije zapise o okupiranoj Podgorici u Prvom svjetskom ratu:
1916. Na desnoj obali Ribnice izgrađena je Kuslevova kuća, tada ordinacija i porodična kuća zubnoga ljekara Rista Kusleva, danas zgrada JU Muzeji i galerije Podgorice.
1917. Izgrađena je saobraćajnica od Podgorice, preko Ćemovskoga polja, do Tuzi i granice sa Albanijom (radovi su počeli tokom Prvoga svjetskog rata).
1917. Podgorica se prvi put prikazuje na filmu - u dokumentarcu „Gospodarsko uređenje Crne Gore“, koji je uradio austrougarski grof Aleksandar Kolovrat Krakovski.
1915. U Podgoricu su 29. decembra (tajno) prenesene mošti Svetoga Petra Cetinjskoga i privremeno pohranjene u dvorskoj Crkvi Svetoga Dimitrija na Kruševcu, đe su bile oko dva mjeseca. Okupacija Crne Gore od strane Austrougarske uzrokovala je odlazak sa Cetinja kralja Nikole, Vlade i drugih zvaničnika Kraljevine, a odlučeno je i da se mošti Svetoga Petra Cetinjskoga uklone iz Manastira, đe su iz Podgorice vraćene sredinom marta iste godine.
1917. Barski nadbiskup Nikola Dobrečić 23. oktobra boravio je u Podgorici, đe je osveštao katoličku crkvu; (tome činu prisustvovao je i austrougarski vojni generalni guverner Crne Gore, pukovnik Klam Martinic).
1916. Tokom austro-ugarske okupacije, u oktobru, u podgoričkome okrugu radile su 32 osnovne škole, u kojima je bilo 68 učitelja. Otvorene su osnovne škole u malesijskim selima Dinoša, Prifte (Grude) i u Hotima.
1917. Okupatorski okružni zapovjednik za Podgoricu, Strelec, utvrdio je u aprilu maksimirane cijene proizvoda na pijaci, jer su poskupljenja proizvoda bila, takoreći, svakodnevna. Zabilježeno je da je dnevno sljedovanje pomoći (za pojedince) bilo po 200 grama žita i 20 grama soli, a porodicama interniranih osoba, pored toga, dodjeljivano je i nešto povrća, voća i kafe.
1918. U aprilu, uz odobrenje okupatorskih vlasti, u Podgorici je osnovan Odbor za pomoć sirotinji.
1917. Prvo ljetnje računanje vremena u Podgorici (i cijeloj Crnoj Gori) uveli su 1917. godine austrougarski okupatori; Kazaljke na časovniku su za jedan sat unaprijed bile pomjerene od 15. aprila 1917. u dva sata ujutro, do 16. septembra te godine, kada su, u tri sata ujutro, pomjerene kazaljke za jedan sat unazad.
Praznine i neselektivnosti
Burzan pišući sa kojim se sve problemima susretao u stvaranju ovog kapitalnog djela za istoriju Podgorice kaže:
„ Baveći se istraživanjem prošlosti Podgorice, tokom potonjih desetak godina, odnosno prikupljajući građu za knjige Podgorički toponimi i znamenja, Leksikon podgoričkih ulica i Gradonačelnici Podgorice primijetio sam - uz ostalo - da postoje brojne praznine u onome što se može nazvati istorijskom faktografijom o mojeme rodnome gradu. Brojni zvanični dokumenti su uništeni, ili su sačuvani nepotpuni, a neki značajniji izvori, koji bi se mogli koristiti kao istorijska građa,„razbacani" su, a nerijetko suvoparni i neselektivni.
Uz to (više nego malobrojna) autorska štampana izdanja na ovu temu, uglavnom su faktografski štura, da ne kažem površna, uveliko zasnovana na folkloristici, usmenome predanju, pa i mitovima, dakle - dosta su provizorna, a to će reći i nevjerodostojna, odnosno istorijski nedovoljno pouzdana.
Vjerovatno je to tako, zato što se o tome nije blagovremeno vodilo računa od strane nadležnih podgoričkih i drugih vlasti, niti je, pak, bilo adekvatnih pokušaja odgovarajućih ovdašnjih institucija da se to ispravi, nadomjesti i blagovremeno onemogući stvaranje tako brojnih, da tako kažem, faktografskih „bijelih rupa" u građi o podgoričkoj prošlosti, odnosno istoriji ovoga grada.
Samo oni koji su bili u prilici da (kao ja) godinama tragaju za relevantnim arhivskim podacima u gradskoj ili državnoj administraciji o ukupnoj prošlosti Podgorice znaju koliko je „praznina" te vrste.
Štoviše, uvjerio sam se da je dobrano takvo i sadašnje stanje, jer se u gradskoj administraciji ne mogu naći ni neki „obični" (ali važni) podaci iz bliske prošlosti, a koje su i mediji objavljivali. (Recimo, na zahtjev da dobijem podatke o rezultatima lokalnih izbora u potonje dvije i po decenije, zvanično mi je odgovoreno da se moj zahtjev odbija, jer takvi podaci ne postoje!?!)“
Iz svega ovoga nameće se zaključak da se istorija Podgorice i dalje nalazi u ko zna sve kojim arhivima, ali još se, izgleda, nisu stvorili uslovi da se dopre do njih. Zato se i iznenađujemo otkrićima u centru grada ili po periferiji.
Obično ono što se zna ili što je zapisano potiče iz priča i prepričavanja. Izgleda da nismo bolji ni prema skorijoj, pa čak ni "sadašnjoj" istoriji, tako da možda već sljedeća generacija neće znati da je, recimo, u Podgorici postojao Kino kultura i mnogi drugi "orijentiri".
