Godina je 1683, i vojska Osmanskog carstva je ponovo pred kapijama Beča. Bio je to još jedan u nizu sudara između islamskog Istoka i rimokatoličkog Zapada. Ako ne i izraz ili refleksija poslovičnog sukoba civilizacija. A ništa novo pod kapom zemaljskom. Još od pojave islama po bliskoistočnim pustinjama i oazama u 7. veku, dolazi do stalnih, i posve bliskih, sukoba između ovih nebeskih i zemaljskih (geo)politika, i tako od Španije do Balkana. Sledbenici Muhameda pokreću brojne džihade sproću sledbenika Isusa iz Nazareta, dok i hrišćani uzvraćaju ratne pozdrave muslimanima u čak devet krstaških ratova samo u periodu 1095–1272. Neko bi rekao da isto čine i danas, ili do juče, a po Siriji, Iraku, Avganistanu i Jemenu.
Uz islam, kao vaskoliki Istok doživljavaju se i istočno hrišćanstvo ili pravoslavlje, kao i onaj dalekoistočni budizam i njemu slično (i daleko). I Hladni rat je takođe bio spinovan kao sudar između tzv. političkog Zapada i političkog Istoka, odnosno između dva politička tabora i ideološka bloka. S tim u vezi, i 2022. godine, tekuća agresija Rusije na Ukrajinu se (bar u Moskvi) predstavlja kao civilizacijski sukob između pravoslavnog Istoka i onog bezbožnog Zapada. Te između duha i materije, duše i tela, odnosno kao kosmička borba za esenciju čovečanstva.
I sad, Turci Osmanlije postaju stegonoše islama još od osvajanja Konstantinopolja (1453) na ruševinama (istočno)hrišćanske Vizantije, šireći se duboko u teritoriju Zapada ili hrišćanske Evrope. Sulejman Veličanstveni osvaja Beograd (1521), Rodos (1522) i Budim (1541), vladajući istinski veličanstvenim carstvom od Bagdada i Basre, sve do Tripolija i Alžira. Pod sultanovu vlast potpadaju i one noćne polucije Vladimira Putina – i Krim i zapadna Ukrajina. Za nadmoćne Turke u tom recentnom periodu, Sveti rimski car Karlo V bio je samo obični „bečki kralj“. A španski ili portugalski moreplovci, tek najobičniji gusari ili blesavi avanturisti. Snaga i moć počivali su u Carigradu.
O jednom sudaru
Trinaestog jula 1683, 60.000 turskih janjičara i prateće konjice, uz 80.000 pomoćnih trupa sa Balkana, osvajački pristižu ispred gradskih zidina Beča. Komandovao im je Veliki vezir Kara Mustafa. Crkvena zvona tutnjaše širom centralne Evrope, pozivajući vernike da se okupe i, jebiga, pomole za sudbinu Zapada u škripcu. Kara Mustafa je posadio i čitavu baštu voća i povrća ispred svog šatora, sa jasnom i samouverenom porukom da – imaju vremena, i da će izgladneti Beč ako treba. Bezbožne građane Austrije i Beča je pozvao da prihvate islam, ili da nastave da budu hrišćani, ali u miru pod sultanovom vlašću. Ukoliko pruže otpor, čekaju ih smrt ili ropstvo.
Međutim, oklevao je i predugo, uz goleme probleme sa logistikom – poput Putina u Ukrajini danas. Austrija je u međuvremenu i solidarno okupila trupe i naoružanje iz Poljske, Bavarske, Frankonije i Saksonije, te je odvažni kontranapad Habzburga i zapadnih saveznika započeo 12. septembra rano ujutru. Turske snage su pokušavale da se probiju u grad, ali bez mnogo uspeha. I već u 17 časova, vođa poljskih husara Jan Sobjeski priziva zapadnu ratnu ikonu, Julija Cezara, izjavom „Došli smo, videli smo, i bog je pobedio“. Opsada Beča je bila okončana pobedom Zapada, a turski topovi simbolički istopljeni u zvono za bečku katedralu svetog Stefana. Kod kuće u Carigradu, Kara Mustafu je dočekao – svilen gajtan.
Tim povodom, rođene su i brojne legende. Polumesec sa turskih zastava navodno je inspirisao čuveni oblik bečkog, a zatim i francuskog peciva – kroasana. U bežaniji napuštena, i krajnje misteriozna, zrna (turske) kafe dovela su do osnivanja prvog bečkog kafea (Kaffeehaus), što je koncept koji je danas na listi kulturne baštine UNESCO. Međutim, dublji istorijski značaj ovog poraza Osmanlija pred kapijama Zapada, bio je mnogo veći i dalekosežniji od urbanih i gastronomskih legendi. Jer, označio je početak njihovog kraja. Eugen Savojski ubrzo je porazio Turke kod Sente u Vojvodini (1697), uz ponižavajuće uslove mira u Sremskim Karlovcima (1699) (i kada je prvi put u diplomatskoj istoriji upotrebljen okrugli sto), pa se Osmanlije odriču svih teritorijalnih pretenzija na Ugarsku i Transilvaniju. Ili pretenzija ka Zapadu.
Drugim rečima, bio je to odlučujući preokret u viševekovnom sukobu između hrišćanstva i islama, odnosno tadašnjeg Zapada i Istoka. I odsudni trenutak u definitivnom usponu Zapada. Dve geopolitičke sile u Evropi bile su izjednačene sve do krajnje nedavne 1683. godine. Ali, one to više nisu bile. Zašto? Zbog čega? Šta se dogodilo, stotinu mu kroasana? Razlike između ove dve armije Istoka i Zapada, bile su i suštinske i konceptualne, a ne samo vojno taktičke ili strateške. I u tome je značajna lekcija za sukob (i tinjajući ili konceptualni poraz) Malog vezira Vladimira Putina sa Ukrajinom.
Naime, pozni 17. vek bio je i period ubrzanih promena u Zapadnoj Evropi u dve ključne oblasti – prirodnoj filozofiji (nauci) i društvenoj teoriji (državi). U tom dobu, zapadni um je na posve drugačiji način započeo da promišlja i prirodu i društvo. Jer samo četiri godine nakon turske opsade Beča, Isak Njutn objavljuje svoje Principia, odnosno Matematičke principe prirodne filozofije (1687), a koji su revolucionisali naše shvatanje fizike, kao i kapiranje prirode u celini. A tri godine kasnije, Džon Lok objavljuje svoje Dve rasprave o vladi (1690), taj ključni tekst političkog liberalizma i odbrane prava čoveka i građanina, kao novo razumevanje društva, države i vlasti.
Kognitivna scena je bila postavljena. I u tome je ostala suština nadmoći ili superiornosti Zapada, a koja traje i dan-danas. I zato, u poslednjih 300 godina, upravo zahvaljujući svojim prirodnim naukama, i svojoj društvenoj teoriji, Zapad jeste uporno, dosadno i krajnje predvidivo pobeđivao u svakom sukobu sa Istokom. Nadmeno proglasivši čak i „Kraj istorije“ u jednom istorijskom trenutku (1992). Najzad, i Bliski i Daleki istok nama su bliski i daleki samo u odnosu na – Zapad. Drugim rečima, Zapad jeste postao merilo i mera svih stvari.
Nadmoć Zapada?
Međutim, nije oduvek tako bilo. Prednost Zapada u tim naučnim i društvenim stvarima nije postojala oduvek, naprotiv. Dok se na srednjovekovnom Zapadu sholastički brojalo koliko anđela staje na vrh igle, na Istoku se brojalo – arapskim brojevima. Od 8. do 13. veka, na islamskom Istoku dolazi do nezapamćene revolucije ili skoka unapred u naukama (matematika, astronomija, fizika, hemija, medicina), kao i u arhitekturi i umetnosti, urbanizaciji i tržišnoj ekonomiji.
Na primer, muslimanski matematičar i fizičar ibn al-Hajtam (zapadno-latinski: Alhacen) konstruisao je prvu kameru (i reč kamera je arapskog porekla), i bio je prva osoba koja fiziku od jedne filozofske aktivnosti pretvara u istinski eksperimentalnu nauku. Osnovne hemijske procese (purifikaciju, oksidaciju, kristalizaciju i druge), kao i destilaciju alkoholnih pića (i alkohol je arapska reč!) izumeo je muslimanski naučnik Ibn Hajan (zapadnjački: Geber) koji je alhemiju pretvorio u istinsku i naučnu – hemiju.
Još u 9. veku, kalif Harun al-Rašid u Bagdadu osniva Kuću mudrosti, u kojoj se na arapski jezik prevode tekstovi – na Zapadu zaboravljenih zapadnjaka – Platona i Aristotela. Ali i koji se tamo komentarišu i dodatno unapređuju, zbog čega sholastički mislilac Rodžer Bejkon u 13. veku navodi: „Filozofija vodi poreklo od muslimana“. Arapski inžinjer al-Džazari izumeo je obrtnu osovinu, jedan od osnovnih elemenata mehaničkih uređaja širom sveta, uključujući tu i motor sa unutrašnjim sagorevanjem. Islamski pronalazač Abas ibn Firnas konstruisao je leteće mašine i prototip padobrana, stolećima pre Leonarda ili braće Rajt. Prvi mlin konstruisan je još u Persiji 634. godine, oko pet vekova pre nego što se pojavljuje u Zapadnoj Evropi.
Većina savremenih hirurških instrumenata zapravo je istog dizajna kao i instrumenti koje je još u 10. veku konstruisao arapski hirurg al-Zahravi. U 13. veku, islamski lekar ibn Nafis opisao je cirkulaciju krvi, 300 godina pre otkrića Britanca Vilijama Harvija. Iako su stari Egipćani i Rimljani koristili neku vrstu sapuna, tek su Arapi kombinovali masti, natrijum-hidroksid i arome, što je receptura koju u proizvodnji sapuna i danas koristi čitav svet. I šampon je u Evropu takođe donesen iz muslimanskih zemalja. Dok o značaju spomenutog alkohola ili kafe za funkcionisanje čitavog sveta – ne vredi trošiti reči ili karaktere.
I sistem brojeva koji je u upotrebi na čitavoj planeti bio je osmišljen od strane onih islamskih ili istočnih matematičara, te ga ispravno nazivamo – arapskim brojevima. I algebra je arapska reč (naslov knjige arapskog matematičara al-Harizmija iz oko 820. godine), dok i algoritmi takođe vode poreklo iz muslimanskog sveta. A da li to znaju naši preplaćeni programeri i zašto ne? Konačno, islamski mislilac ibn Haldun iz 14. veka je zagovarao osnivanje nove nauke o društvu (1377), odnosno sociologije, jedno 460 godina pre Francuza Ogista Konta (1838). Jednostavno rečeno, (blisko)istočni svet jeste dominirao belosvetskim znanjem, naukom, umetnošću i sličnim, sve dok se Zapad nije sabrao – i oduzeo. I zatim posve uozbiljio. A Istok je počeo da naučno i tehnološki zaostaje. Što se ponajbolje očitalo u sudaru pred Bečom, i što traje i danas.
Šta je Zapad?
Čitateljka suvislo može da postavi sledeće pitanje – a šta je, moliću lepo, taj mrski ili slavodobitni Zapad? U Srbiji na Istoku, rekao bi Svetozar Marković, Zapad je poslovična babaroga. Koja ispostavlja uslove za članstvo, koja pritiska i ucenjuje, i koja nas je (neočekivano i ničim izazvano) bombardovala pre 23 godine. Međutim, mimo ove dugotrajne i tabloidne propagande, gde su zaista granice i limesi Zapada? Da li su to Dunav i Rajna, koji su odvajali Rimljane od varvara? Granice Velike šizme iz 1054. koja deli hrišćanstvo? Ili su to granice Berlinskog zida koje dele i ujedinjuju Evropu?
Nije li Grčka ona kolevka Zapada? A nisu li Grci danas pravoslavci? Ili su ta mitološka kolevka Evrope bliskoistočni Egipat i Mesopotamija? Zapadna filozofija nastaje u Miletu u današnjoj Turskoj, odnosno u Anatoliji (što je reč koja znači – Istok). Državice nastale raspadom Jugoslavije danas kolektivno nazivaju – Zapadnim Balkanom. Da li smo i mi onda nekakav Zapad ili jok? Prag je geografski zapadnije od Beča, a Karlove Vari su zapadnije od Berlina? A Tunis i Alžir zapadnije od Pariza. I kome i čemu pripada cela Latinska Amerika? A otkud, dođavola, Australija i Novi Zeland na Zapadu planete? Ili pak Izrael na – pesmi Evrovizije? I da li su to Putin i putinoidi u pravu kada mrsomude o tzv. „političkom Zapadu“?
Suština je zapravo u sledećem. Nećemo daleko dogurati ako se u promišljanju Zapada (ili Istoka) oslonimo o geografiju, religiju, pa ni o (geo)politiku. Društveni i kulturni uticaj Zapada zaseca mnogo dublje od paralela i meridijana, pa čak i dublje od verskih ili hladnih ratova iz nedavne ili tekuće prošlosti. Zapad nisu ni geografija ni politika. Zapad su specifične – društvene institucije. I, poput zgodnih aplikacija za mobilne telefone, one se mogu instalirati u sve krajeve sveta, i među sve ljude i narode. U Australiju ili Japan, u Češku ili Rumuniju, u Srbiju ili Bosnu. Ili Ukrajinu, ako joj agresivni Rusi dozvole.
Naime, prema istoričaru Nilu Fergusonu, Zapad odlikuje tačno šest društvenih institucija: (1) decentralizacija i konkurencija, (2) nauka, (3) medicina, (4) demokratija i vladavina prava, (5) potrošačko društvo i (6) protestantska radna etika. I to je, otprilike, to. Zapad je pre svega ovih šest neobičnih otkrića, a koje su bile prokljuvile prirodne nauke i društvene teorije. I to još u 17. veku ili dobu neposredno nakon spomenute turske opsade Beča. I da, trebalo je vremena da se ove institucije prihvate, zapate i prime, pa i jedna čitava Francuska revolucija (1789). A negde (ovde) se još uvek nisu primile, ili se bar kilavo primaju. Svejedno, ove institucije su tu među nama – ili su tu sasvim blizu. Jer, „demokratiju nemamo, hoćete li nešto sa roštilja?“. I „Šta ćete od priloga?“
Zapad je i definitivno pretekao Istok jedino zato što je kultivisao ili negovao više decentralizacije u politici, i više konkurencije i radne etike u ekonomiji. Kao i komparativno više nauke i više medicine, a koje značajno olakšavaju i spašavaju ljudske živote. I da, Zapad je pobedio i zbog magnetne privlačnosti potrošačkog društva – koka-kole, leviski i Mekdonaldsa na Crvenom trgu u Moskvi, ili na Aleksanderplacu u istočnom Berlinu. Ali, Zapad pobeđuje i zbog hronične gladi za demokratijom i vladavinom prava na Taksimu u Istanbulu, Tahriru u Kairu, i Majdanu u Kijevu. I, samo zato su Osmanlije bile poražene pred Bečom, isto kao što je i Putin bio poražen pred Kijevom.
Konačno, propast Zapada se otvoreno najavljuje još od protofašiste Osvalda Špenglera i njegove istoimene i popularne studije iz 1922. godine. Što je apokaliptična vizija koju danas nastoji da ostvari Putin. Kad ono šipak. Zapad je iznova ispao žilaviji i otporniji nego ikad. Jer, i ukoliko sve ove institucije propadnu na geografskom Zapadu (a neće), one ostaju kao izraz ili lučonoša jedne bolje mogućnosti ljudske prirode. Kao neuporedivo bolji društveni aranžman ili operativni sistem u poređenju sa vlastima raznih sultana i ruskih careva. I u koji, najzad, hrle gomile emigranata iz Kabula, Tripolija i Damaska, te Sarajeva, Skoplja ili Novog Sada.
I gde smo tu mi? Zbog svojih zapadnih institucija, Južna Koreja je danas zapadnije od Severne Makedonije, Novi Zeland zapadnije od Bosne i Hercegovine, a Rumunija jeste zapadnije od Srbije. I to je tako, uprkos geografskoj karti. Decentralizacija, konkurencija, nauka, medicina, demokratija, vladavina prava, pa i radna etika – ovde ostaju utopijske ili pak misaone imenice. Od institucija Zapada, jedino se potrošačko društvo nekako zapatilo. Kako to mimački vele interneti: „Dositej je u Srbiju doneo krompir i prosvetiteljstvo. Krompir se primio“.
Svaka čast, iskreno divljenje, i duboko poštovanje, prema islamskim civilizacijama i pravoslavnim kulturama. Prema znanju i umetnosti kojima su obogatili planetu. Bez njih, ovaj svet bi bio mnogo siromašnije mesto za život. Ali, onaj politički Istok protiv Zapada još uvek nema nikakve šanse. Niti je razborita alternativa na bojnom, kao i na društvenom i kulturnom polju. Uprkos vlažnim snovima antizapadnih i proruskih propagandista iz naših sokaka i pratećih TV emisija. Ni do temelja srušene kule Svetskog trgovinskog centra, u samom centru Njujorka ili u glavnom gradu sveta, onomad nisu previše uzdrmale nadmoć Zapada. Pa neće to učiniti ni Putinova jalova, iako tragična agresija na Ukrajinu. I ne zbog vojne nadmoći NATO, te politika Vašingtona ili Brisela. Već zbog univerzalne snage – zapadnih institucija. I koje još uvek predstavljaju onaj najbolji okvir za uređenje i funkcionisanje nekog društva.
