Svako pleme ili brastvo nastanjeno na njegovim padinama i u samom području imalo je tačno određen dio planine koji se koristio za ispašu, obradu zemlje, ali i eksploataciju šuma. Podaci koji su nam danas dostupni ne pružaju nam kompletnu sliku, posmatranu u arhivskoj građi i dokumentima pa ćemo kao autori navesti neke osnovne oblike tradicionalnog privređivanja i kako su oni zabilježeni u arhivima, ali i pogledima putopisaca i istraživača.
Područje Lovćena je zbog svojih geomorfoloških, klimatskih, hidrografskih i biogeografskih odlika i specifičnosti od vajkada imalo veliki značaj za njegove žitelje. Stočarstvo i zemljoradnja, korišćenje drveta i lov bili su tradicionalni oblici privređivanja. Na Lovćenu su srednjovjekovni zetski vladari - Crnojevići imali svoje katune kao privremena ljetnja naselja đe su napasali svoja stada. Takođe, sa područja Boke Kotorske stanovništvo je koristilo lovćenske ispaše za svoja stada odakle su zemljoradničko-stočarski proizvodi dopremani na kotorsko i druga primorska tržišta. Ograničenost i kvalitet plodnog zemljišta za obradu lokalizovanog po dnu uvala i vrtača (dolova, dočića i dolaca) upućivala su okolno seosko stanovništvo na stočarstvo za koje su postojali bolji prirodni uslovi nego za zemljoradnju. Ljetnje stočarenje je imalo povoljnije uslove od zimskog pa je po toj, nekada dominantnoj, funkciji čitava oblast katunskog krša dobila i naziv Katunska nahija.
NASELJAVANJE LOVĆENA OD XV VIJEKA
Prirodnu ravnotežu Lovćena čovjek je počeo da narušava od XV vijeka. Uslovi za ratarstvo i stočarstvo daleko su tada bili povoljnji nego danas kada je ta grana gotovo iščezla sa područja Lovćena. Zapravo do XV vijeka Lovćen je pokazivao veću prirodno geografsku homogenost (površinski hidrografski vidovi, postojanje ponornice Cetinja, bogastvo flore i faune) pa stoga i povoljnije uslove pogotovo za ljetnje stočarenje. Formiranjem stalnih naseobinskih anglomeracija i inteziviranjem migratornih kretanja od XV vijeka na ovamo mijenjana je prirodno-geografska fizionomija predjela i sve je više dobijala elemente antropogenog pejsaža. Uporedo sa društveno-političkom i saobraćajnom izolacijom od susjednih klimatski povoljnih predjela istovremeno pogodnjih za lakšu zimsku ishranu sitne stoke prije svega (Crnogorsko primorje, oblast Skadarskog jezera) uveliko su degradirane šumske i modifikovane livadske površine radi dobijanja obradivog zemljišta kao preduslova nezavisne proizvodnje i održavanja egzistencije pa je stočarstvo i kvantitativno opadalo. Pomenuta izolacija najviše je doprinijela da se vremenom zimsko kretanje stoke preseli u niže predjele (poznatije kao zimovnici) zamijeni sezonskim stočarskim kretanjem unutar šire subregije. (O svemu ovom su u svojim radovima i djelima pisali Marjan Bolica, Ljuba Nenadović, Milisav Lutovac, Milorad Vasović, Dr Dušan Martinović).
KATUNI LOVĆENA U ARHIVSKIM DOKUMENTIMA
Prve značajne arhivske podatke u kotorskim spomenicima pronalazimo čak iz daleke nam 1326. godine kada je izvjesni Pavle Grubišin iz njeguškog sela Žanjev Do uzeo od kotorskog vlastelina Mice Biše veliko krdo od 100 koza, 50 ovaca i 15 krava na ispašu, a deceniju kasnije od Katarine, udove Mihaila Vrakjena, tri krave i jednu junicu, takođe na ispašu. (Risto Kovijanić: Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima od XIV-XVI vijeka. Knjiga I Cetinje 1963. godine ). Iste godine spominju se Milogost i Bolin, sinovi Radomila Hutina koji su od Marina Golije uzeli na pašu za tri godine dvije krave s tim da prihod dijele popola. Godinu kasnije (1327) Vasilije Matijev Drago iz Kotora u svom testamentu zavještao je dvoje ždrebadi i nekoliko junica koje drže Bosturani (prim. aut. Bostur je tada bio jedno od najpoznatijih njeguških katuništa, nalazeći se između Štirovnika i Jezerskog vrha spadao je u katune Zete). Novembra 1331. Dimitrije i Gostiša iz Bostura primili su od Ivana sina, maločas pomenutog Vasilije Matijev Drago, 16 grla krupne stoke na pašu za tri godine pod uslovom da prihod dijele popola. Izvjesni Baroje Đinov Klaković novembra 1333. uzeo je na ispašu neke ovce i krave, dok je Bođa, udova Radomila Hutunovića sa sinom Bolinom, istoga mjeseca uzela na pašu ,,16 velikih ovaca i jednu dvisku za tri godine” s obavezom da vlasniku daje dva dijela prihoda (od mlječnih proizvoda i priploda). Dakle, u većini slučajeva, po običaju kraja, prihod je dijeljen napola i ta je klauzula ušla u propise Kotorskog statuta. ( Risto Kovijanić: Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima od XIV-XVI vijeka. Knjiga I Cetinje 1963. godine ). Tih godina (1331) u kotorskim spomenicima pominju se katuni Crnoja Kalađurđa, takođe na Lovćenu. Sto godina kasnije javlja se katun Balošan (prim. aut. to su bili katuni Baločevića) koji se pominju u povelji Đurđa Crnojevića 1492. godine.
No, istorija nam daje zanimljive podatke. U Mirovnom ugovoru, zaključenom u Smederevu 14. avgusta 1435. godine, govori se o katunima koji pripadaju Mletačkoj Republici što će reći o katunima na padinama Lovćena. I u gramati gospodara Crne Gore Ivana Crnojevića iz 1485. godine navodi se Bostur kao katun Rajićevića! Intresantni su podaci o stočarenju na Lovćenu koje nam pruža arhivska građa kotorske provenijencije. Stanko Radonjić iz Njeguša dao je 1520. godine Ivanu Pribilovu Oparinu iz Kavča 12 ovaca na zimsku ispašu to jest zimovnik, dok je pop Stjepan, takođe iz Njeguša, zadužio kod Mihaila Bolice u Kotoru i kao pokriće duga između ostalog, označio 34 grla sitne stoke (24 ovce i desetoro jagnjadi, prim. aut). Navedeni podaci su na italijanskom i latinskom jeziku i nalaze se u sudsko-notarskim knjigama i političko upravnim spisima Kotora za XIV, XV i XVI vijek.
PODRUČJE I KATUNI LOVĆENA VIĐENI OČIMA ISTRAŽIVAČA I PUTOPISACA
Marjan Bolica (ital. Mariano Bolizza druga polovina XVI vijeka - prva polovina XVII vijeka. Bio je katolički sveštenik, pisac, diplomata i pjesnik iz renesansnog Kotora). Marjan Bolica je više puta krajem XVI vijeka i početkom XVII vijeka prelazio preko Lovćena opisujući ga kao bogatu planinu. Između ostalog on je zabilježio sljedeće: ,,Lovćen je sačinjen od bezbrojnih neobično bogatih uvala koje bukve sa svojim lisnatim granama osobito đubre. Pošto je zemlja neobično meka (prim. aut. buavica) daje žito u velikim količinama kao: ječam, raž i ovas. Osim toga kosi se velika količina sijena. Lovćen je bogat raznovrsnom divljači kao što su: medvjed, divlja svinja, vuk i ris.” O samom stočarenju Bolica je zabilježio: ,, Na Lovćenu svi Crnogorci počevši od maja dovode bezbrojna krda stoke đe podižu kuće od kamena prekrivene ječmenom slamom... Na prostoru dužine i širine po 12 milja pružili su se bogati pašnjaci, sa bezbroj izvora bistre planinske vode koja je u tajno nedokučivim putevima dospijevala do samog Kotora. U vrijeme najsuvljeg i najtoplijeg ljeta, ovce su nalazile bogatu ispašu. Ispod ogromnih krošanja jasena, jela i bukava stoka je plandovala. U oktrobru stočari su se sa svojim stadima spuštali na primorje.” (Šime Ljubić. ,,Marijan Bolica- Kotoranin opis sandžakata skadarskog od godine 1614- Starine” JAZU, XII Zagreb 1880).
Vuk Karadžić u svojim bilješkama o Crnoj Gori navodi: ,,Bilo je međutim i plemenite divljači kao na primjer srna, jelena i divokoza“. Kada je prvi put posjetio Cetinje on je zabilježio da ,,idu divokoze na stada a međeda ima gotovo svuda.” ( Vuk Karadžić ,,O Crnoj Gori” Beograd 1969). Ljubomir Nenadović u svojim dnevnicima bilježi: ,,Prostrane bukove šume ožive i prožubore. Od Bjeloša do Žanjeva Dola, četri sata, i uzduž od Njeguša do iznad Budve, punih šest sati prostor, a pokriju ga stada ovaca. Svako susedno pleme ima svoje označene strane, šume, dolove i pašnjake, ima svoje katune (stanove)... Više od hiljade godina oni svakog proleća, sa svojim stadom izlaze na Lovćen, a svake jeseni slaze u svoja sela. ” ( Ljubomir Nenadović: Odabrana dela, Novi Sad, Beograd 1959 godine). Ipak, nemamo pouzdanih cifarskih podataka koji bi nam omogućili analitičko praćenje kvantitavnog razvoja stočarstva kroz vjekove, kao ni stanje stočnog fonda koje je predstavljalo glavnu privrednu granu lovćenskog područja. Prvi ozbilnji podatak imamo iz statističkog popisa iz 1863. godine. Nićifor Dučić piše: „Naime u 1883. godini stočni fond je izgledao ovako: onovremena kapetanija cetinjska imala je 6.695 brava i 598 grla goveda dok je kapetanija njeguška imala 9.238 grla sitne stoke i 600 goveda. Budući da je gro tadašnjeg stočnog fonda bio manje-više upućen na korišćenje lovćenske ispaše ispostavilo se da je u to vrijeme paslo na Lovćenu preko 16.000 ovaca i koza i oko 1200 goveda, ne računajući ona stada koja su lovćenski stočari primali na ljetnju ispašu sa primorja, Riječke i Lješanske nahije i eventualno drugih krajeva Crne Gore. (Nićifor Dučić: Crna Gora. Bilješke arhimandrita N. Dučića. Preštampano iz Glasnika XL U Biogradu 1874. godine.)
Ljubomir Nenadović (Brankovina, 14/26. septembar 1826 — Valjevo, 21. januar/2. februar 1895 je bio srpski književnik, diplomata i ministar prosvete). U svom ,,Putopisu o Crnogorcima. Pisma sa Cetinja 1878. godine. ” Izdanje Cetinje 1975. godine piše: ,,Hoću da vam govorim o Lovćenu, o lepom crnogorskom bregu. Prvo što putniku pred oči iziđe, to je on; prva crnogorska reč koju čuje, to je njegovo ime; prva stopa crnogorske zemlje na koju stane, to je kamen od Lovćena. Kud se god maknete, vidite ga; to je polarna zvezda za Crnogorce. Po njemu poznaju se lepi dani i bure, o njega lome se gromovi i oluje, a on večito stoji.”
Pavel-Pavle Apolonovič Rovinski (1831—1916), ruski istoričar, etnolog, antropolog, geograf, istoričar književnosti, filolog, arheolog, botaničar u svojim putopisima o Lovćenu iznosi zanimljiva zapažanja. On posebno ističe da je glavno bogastvo Lovćena u njegovim pasištima sa prekrasnim planinskim travama, na kojima mjesni žitelji odgajaju stada ovaca, koja im daju kvalitetnu vunu, meso i loj koji im proizvodi služe za sopstvenu upotrebu i prodaju na primorskim tržištima. ( P. A. Rovinski: Planina Lovćen. Značenje planine Lovćen za savremeni život i istoriju Crnogorskog naroda. Slavjanska izvestija Sanktpterburg 1913 broj 9). Rovinski konstatuje da tokom čitavog ljeta najveći dio porodica izlazi sa stokom na planinu i tamo živi u kolibama- omanjim kućama od suvomeđe sazidanih, zanimajući se ispašom stoke i proizvodnjom mlječnih proizvoda. Tada se žene bave proizvodnjom vunene pređe od koje, kada se vrate kući, zimi tkaju sukno, prave struke, ćebad, i pletu čarape. (P. A. Rovinski: Boka i Crna Gora dvije paralele. 1893. godine, časopis ,,Nedelja” 10. oktobar). Pavel-Pavle Apolonovič Rovinski ne zaboravlja da istakne da je život na katunima imao blagotvorni uticaj na zdravstveno stanje pogotovo djece i žena. (P.A. Rovinski: Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti. Geografija-Etnografija- Arheologija. Sankt Peterburg 1888. godine).
Poznati njemački putopisac, geograf i istraživač Kurt Hasert (1868-1947) je u nekoliko navrata boravio u Crnoj Gori. Kurt Hasert je temeljna istraživanja na ovim prostorima počeo 1891/1892. godine. Napisao je veliki broj značajnih radova – zapažanja o zemlji i ljudima, te priloge o fizičkoj geografiji Crne Gore, s posebnim osvrtom na kras. Zbog vrijednih radova iz oblasti kartografije, mnogi ga smatraju ocem crnogorske kartografije. Posebno je kod nas poznat Hasertov opis Lovćenskih vidika, o kojima on kaže sljedeće: „Cijela Crna Gora ležala je pred nama kao na nekoj reljefnoj karti. Ovdje se sunce igralo lako pokretnim talasima Boke, tamo se svjetlucala površina Skadarskog jezera, a na horizontu se gubio plavi Jadran. U divljoj raskoši uzdizale su se albanske Alpe i obalna planina Rumija. Oko je lutalo po beskrajnim nizovima lanaca i dolina, dok su u pozadini snijegom preliveni šiljci Durmitora i Komova slali posljednje pozdrave. Sa zelene ravnice uzdizala se Podgorica. Teško sam mogao da se rastanem od moćne slike.“ (Kurt Hasert: Beitrage zur physischen Geographie von Montenegro, Gotha, Justus Perthes 1895. godine )
Antonio Baldači (1867-1950) rođen je u Bolonji. Tu je završio studije veterine i 1891. počeo da radi kao asistent na Botaničkom institutu gdje je ostao sve do 1902. Na svoje prvo putovanje na istočnu obalu Jadrana Baldači je krenuo kao sedamnaestogodišnjak, u ljeto 1885. godine, nadajući se da će mu istraživanje bilja tog područja donijeti naučnu slavu. Svoje iskustvo sa ovog boravka zabilježio je u putopisnom djelu ,,Boka Kotorska i Crnogorci“, objavljenom 1886. godine. Svom usponu na Lovćen Baldači daje herojsku dimenziju koju naglašava isticanjem neprilika sa kojima je bio prinuđen da se suoči. Putovao je pješke, u večernjim satima, bez vodiča ili saputnika, praćen čas olujom, čas nesnosnim žaropekom, namučen iscrpljujućim usponom po planinskim liticama, gladan i žedan, lišen udobnosti modernog svijeta i izlažući se riziku napada divljih životinja. Pustolovni duh, često obilježje putopisa mladih autora, čini djelo dramatičnijim, dajući mu i mitsku dimenziju. (,,Italijanski putopis XIX vijeka o Crnoj Gori“ doktorska disertacija Olivera Popović, Nikšić 2015. godine). U svom putopisu ,,Boka i Crnogorci“ (prim.aut. Iako podnaslov putopisa ,,Utisci sa putovanja i informacije za uvod u floru Crne Gore “ najavljuje da će njegov rad biti svakako
i naučnog karaktera, autor u njemu publikuje samo svoja zapažanja bez ikakvih botaničkih podataka. Djelo posvećuje „Prijatelju čitaocu“, čime uspostavlja ličnu komunikaciju sa čitaocima a takav ton obilježava čitavo ovo djelo. U posveti autor najavljuje svoju buduću istraživačku aktivnost na Balkanu.) O putu prema Lovćenu Baldači navodi: „[…] izgledalo je kao da bjelkaste ruševine onih krševitih visova nastanjuju divovi i utvare koji gospodare tim predjelima obavijajući beskrajnom tugom čitavu prirodu. Grmljavina u daljini, udari munja, i nad cijelom prirodom dominirao je nagovještaj smrti. Posvuda je vladala paklena tama, a oblaci su se prijeteći
gomilali jedan preko drugog. […] Ima li gdje kakvog udubljenja ili pećine? Ima li kakvog drveta ili žbuna? Ima li čega da se pokrijem? Odjednom se mukli huk rasu cijelim prostorom, vazduhom se počeše prolamati gromovi, a kiša i grad stadoše padati tako snažno kako nikad prije nijesam doživio. […] Sijevala je munja za munjom, grom za gromom se prolamao, a sve to sa strašnom lomljavom od koje mi se treslo tlo pod nogama.“
RAZVOJ STOČARSTVA IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA
O stočarstvu i proizvodnji suvog sira, pršuta i kastradine (suvo ovčje meso) između dva svjetska rata imamo u radovima profesora Milisava Lutovca. (Milisav V. Lutovac 1901—1988, bio je srpski geograf, akademik SANU. Rođen je 7. marta 1901. godine u zemljoradničkoj porodici koja je živjela u selu Dapsići kod Berana. Poslednji je đak Jovana Cvijića. Privredno geografske odlike Katunskog krša. Glasnik srpskog geografskog društva sveska broj 25, Beograd 1939. godine). I rad profesora Milorada Vasovića ( Milorad Vasović, Gajtan, Medveđa, 28. novembar 1926 — Beograd, 12. mart 2005). Milorad Vasović je bio geograf, redovni profesor Beogradskog univerziteta i predsjednik Srpskog geografskog društva. Milorad Vasović je završio studije na odsjeku za geografiju Prirodno-matematičkog fakulteta u Beogradu. Posle završenih studija postao je asistent, zatim docent, vanredni i na kraju redovni profesor istog fakulteta, na kojem je radio sve do odlaska u penziju početkom 90-ih godina XX. vijeka. Doktorsku disertaciju pod nazivom „Lovćen i njegova podgorina, regionalno-geografska ispitivanja“ odbranio je 1953. i time postao doktor geografskih nauka (izdato na Cetinju 1954). To je ujedno i prva doktorska disertacija na temu Lovćena. Vasović u svom radu konstatuje: ,,Do Prvog svjetskog rata jača domaćinstva su imala od 100 do 150 ovaca ili koza, držali su po koju kravu, vola ili konja. Svoja stada stočari su obično izgonili na planinu i tamo ostajali skoro pola godine (dva puta duže nego na Durmitoru) da bi se po povratku sa planine zadržavali kratko vrijeme u svojim stalnim obitavalištima, a zatim kad njima zahladni i padne sneg sjavljivali su stoku u Boku ili Grbalj. Dok je prije Drugog svjetskog rata na Lovćenu paslo 10.000 ovaca, u prvim poratnim godinama jedva ih je bilo 2.000 (1950); nekoliko godina kasnije 7.000-8.000 hiljada da bi postupno u narednim decenijama ponovo krenulo silaznom linijom.” (Dr Milorad Vasović: „Lovćen i njegova podgorina, regionalno-geografska ispitivanja“ Cetinje 1954). Tadašnja zvanična politika doprinijela je smanjenju držanja stoke, pa samim tim i smanjenju proizvodnje stočnih produkata. Stanovništvo je počelo polako da se raseljava kako prema crnogorskom primorju tako i prema Cetinju. Zabrana držanja koza iz 1950. godine posebno je oslabila stočni fond, a cilj je bio unapređenje šumarstva. Iz tih razloga stočarstvo na Lovćenu je gotovo zamrlo, sem pojedinačnih rijetkih i maloborjnih primjera današnjice.
RAZVOJ RATARSTVA NA LOVĆENU
Kada se osvrnemo na ratastvo koje je samo uzgred pominjano i veoma malo prezentovano zbog specifičnih klimatskih uslova moramo imati u vidu da je u prošlosti, do prije par decenija, ono bilo svedeno na najprimitivniju mjeru uz plug i ralo. Prinosi su bili veoma mali i gotovo da ih nije bilo za tržište. Različite kraške vrtače i uvale u kojima je bila plodna zemlja (buavica) korišćene su za sijanje žitaric: raži ovsa i ječma. Raž je najbolje uspijevala jer je bila višestruko korisna, davala je dobar rod. Zrno je upotrebljavano za hleb, ponekad i čuvenu kafu (ražanicu-divku) početkom sedamdesetih i osamdesetih, dok je slama korišćena za stelje i pokrivanje starih kuća i manjih štala u kojima su boravile životinje. Petar Prvi Petrović-Njegoš je donio kromir iz Rusije 1786. godine i onda je on prvo posađen na području Njeguškog i Cetinjskog polja ali i Lovćena. Krompir će u narednim decenijama postati najvažnija ratarska kulturra, ali i najvažnija prehrambena namirnica pored raži. (Dr Ljubo Pavićević: Prilog poznavanju kulture krompira u oblasti Katunske nahije. Naša poljoprivreda i šumarstvo. Titograd 1959. godine broj 3-4). Na Lovćenu su se u prošlosti prozvodile velike količine krompira i snadbijevano cjelokupno crnogorsko primorje. Danas je to veoma rijetko, samo sa pojedincima koji gaje ovu kulturu za potrebe domaćinstva.
DEVASTACIJA ŠUMSKIH KOMPLEKSA NA LOVĆENU U ISTORIJSKIM IZVORIMA
Evidentno je da brojni istraživači pišu o jakim i bogatim šumama na padinama Lovćena što je bio slučaj u srednjem vijeku. Te šume su vremenom degradirane najviše uticajem samog čovjeka. Od vremena naseljavanja Lovćena od XV vijeka neplanskim korišćenjem prirodnih resursa, sječom šuma, prevashodno za ogrijev na otvorenom ognjištu, ali i radi prodaje u primorskim gradovima kao i zbog stvaranja obradivih površina za zemljoradnju, uticaj čovjeka je uveliko izmijenio fito-geografsku fizionomiju Lovćena. Da je Lovćen imao bujnu šumsku vegetaciju govore nam brojna svjedočanstva putopisaca, ali i toponimi. Poznati njemački putopisac, geograf i istraživač Kurt Hasert (1868-1947) je u nekoliko navrata boravio u Crnoj Gori i prenio svoje impresije da je područje Lovćena bilo obraslo bujnim šumskim pokrivačem. On podrobno analizira uzroke satiranja šumskih kompleksa (požari, ratovi, krčenje šuma, sječu stabala, gajenje velikog broja koza. (Kurt Hasert: Beitrage zur physischen Geographie von Montenegro, Gotha Justus Perthes, 1895). Joko F. Ivanišević hroničar u svojoj knjizi: (,,Podlovćensko Cetinje- Javor, Novi Sad 1892. godine) navodi: ,,Da se uz padine Lovćena moglo dva sata hodati s drveta na drvo.” Dr Milorad Vasović konstatuje da je do Prvog svjetskog rata postojala gotovo neprohodna bukova šuma na uvalama i vrhovima ove planine, te da se sa bukve na bukvu moglo preči preko cijelog središnjeg dijela Lovćena. Šumski kompleks Lovćena posebno je đe su bile stacionirane njihove jedinice. U periodu između dva svjetska rata, ali i u posleratnom periodu, uništen za vrijeme austro-ugarske okupacije Crne Gore u Prvom svjetskom ratu (1916-1918) i od italijanskih trupa tokom Drugog svjetskog rata. Italijani su veoma često (silom) mobilisali sesosko stanovništvo, ali i gradsko, da učestvuje u sječi i eksploataciji stabala koja su prvo na mulama, a potom kamionima odvožena do mjesta takođe je bila intezivna sječa što je dovelo do teške devastacije i obešumljavanja samog Lovćena. Devastacija će biti prisutna sve do proglašenja Lovćena nacionalnim parkom 1952. godine pa često i nažalost i nakon tog perioda. Poznati su primjeri od kraja pedesetih do početka osamdesetih godina prošlog vijeka kada su žene na mulama ili magarcima na tovare drva odnosile na pazar na Cetinje radi prodaje za domaćinstva. No, nažalost, iako je to bio dio privređivanja i često jedini način preživljavanja mještana, gledamo ga u aspektu privrede tog područja. Proizvodnja ćumura je bila takođe jedan od oblika privrede ovog područja i vodi nas u daleku istoriju. Ćumur je počeo da se proizvodi prvo na Lovćenu, selo Majstori, još u vrijeme knjaza Danila (1851-1860). Lazo Filipov Kustudija bio je jedan od protivnika crnogorskog suverena. On je kao pristalica Pera Tomova, nakon Danilovog izbora za knjaza Crne Gore bio prinuđen da emigrira u Bosnu, đe je naučio kako se proizvodi ćumur. Poslije amnestije i povratka u Crnu Goru knjaz mu je ponudio da obavlja neki posao za potrebe Dvora. Saznavši da je Lazo Kustudija u emigraciji savladao tehnologiju proizvodnje ćumura, Danilo Petrović mu je dao nekoliko radnika da pod njegovim rukovođenjem liferuju ćumur za Dvor za kovačnice i ugostiteljske objekte na Cetinju. Tako je otpočela proizvodnja ćumura na Lovćenu. To je bila ujedno i prva proizvodnja ovog energenta u Crnoj Gori. Ćumurane na Lovćenu su postojale do početka pedesetih godina prošlog vijeka.
Već smo pisali o jednom načinu privređivanja, o eksploataciji snježnica (jama sa snijegom). O osnovi razvoju stočarstva i zemljoranje na Lovćenu imamo i u radu dr Dušana Martinovića, Rada Kustudića i Milana Vulovića (Nacionalni park ,,Lovćen”, prirodna i kulturna dobra, zbornik radova 1993. godine, izdanje CANU Cetinje). U svom autorskom radu sa naslovom: O nekim tradicionalnim oblicima privređivanja u NP ,,Lovćen” zaključuju: ,,Svaki proces revitalizacije i proizvodnje zdrave hrane na području NP ,,Lovćen” treba da ima punu podršku relevantnih državnih institucija. Jer pored turističke ponude ponuda hrane je nešto što obogaćuje tu ponudu.”
