Njegova duhovna zaostavština jednako nadahnjuje sve tri konfesije i upućuje na međunacionalni sklad i suživot. Kultno mjesto vjere, dobrote i ljubavi.
Legenda o nastanku: Korijen crnogorskog državnog bića seže u duboku prošlost od gotovo jednog milenijuma, dok je njen hrišćanski korijen još dublji. Najstariji period crnogorske države je – dukljanski. Dukljanski vladari nakon osamostaljenja od Vizantije u grčkim, latinskim i domaćim pisanim spomenicima u početku se titulišu arhontima - kneževima. Do sredine X vijeka dukljanska kneževina bila je formirana i jasno razgraničena od susjednih slovenskih kneževina i vizantijskog područja.
Prema Ljetopisu Popa Dukljanina „...Petrislav izrodi sina koga nazove Vladimir, i umrije u miru. Sahranjen je u crkvi Svete Marije, u mjestu koje se zove Krajina“. Danas u istorijskoj nauci postoji stav, da je arhont Petar (Prvislav) podigao crkvu sv. Marije u Krajini sredinom X vijeka kao porodičnu zadužbinu.Crkva, posvećena Uspenju Bogorodice, je bila trikonhosna građevina sa nešto dubljim oltarskim travejem i narteksom na zapadu. Građena je od pritesanog kamena, što je karakteristično za primorsko graditeljstvo. Dolaskom na vlast kneza Vladimira, Petrovog sina, crkva Uspenja Bogorodice se dograđuje i dobija kupolu.
Time je osnovano manastirsko središte, danas poznato kao manastir Prečista Krajinska, najstarije na obali Skadarskog Jezera.
Kasnije, vjerovatno u XV vijeku, kada je u manastiru stolovala Zetska episkopija, dobio je visoku kulu zvonaru koja se oslanjala na zid konaka. Kula je imala pet etaža. Na četvrtoj etaži nalazila se mala kapela. Posljednja etaža je bila neka vrsta lože sa lučnim otvorima, koji su imali blago prelomljene gotičke lukove. U ovom prostoru nalazila su se manastirska zvona. Sa južne strane kule je bio visoki objekat fortifikacione namjene.
Kult: Osnivač manastira je knez Vladimir (980 - 1016. g.) , prvi dukljanski svetitelj – Sveti Vladimir Dukljanski, za kojeg je vizantijski istoričar Skilica zapisao da je bio "pravičan i miroljubiv i pun vrlina", a čiji se kult, osim Duklje (Zete), poštovao i u Dalmaciji, Albaniji, Makedoniji i Bugarskoj.
Vladimir je u ratu sa makedonskim carem Samuilom 997. g, bio zarobljen i odveden u tamnicu u Prespi. U lijepog dukljanskog kneza zaljubila se ćerka cara Samuila, Teodora (Kosara), koji joj se učini “slađi od meda” i kaza ocu da će skočiti u jezero ako je ne uda za Vladimira. Ubrzo su se vjenčali i živjeli u dvorcu, nedaleko od manastira Prečista krajinska na Skadarskom jezeru.
Nakon smrti, cara Samuila nasleđuje Vladislav, koji ubrzo poziva kneza Vladimira da ga posjeti u Prespu i kao znak da mu se ništa neće dogoditi, šalje mu zlatni krst. Znajući da je Vladislav prevrtljiv, knez Vladimir zatraži da mu pošalje drveni krst, jer “na njemu je Spasitelj razapet”. Vladislav uputi tri monaha sa drvenim krstom, ali čim je Vladimir došao u Prespu, bio je ubijen na vratima crkve. U trenutku pogubljenja imao je drveni krst u rukama, sa kojim je i sahranjen u Prespi.
Vladimirova žena Kosara je njegovo tijelo prenijela u manastir Prečista krajinska, zamonašila se i poslije smrti po svojoj želji je sahranjena pokraj Kneza. Knez Vladimir je proglašen za sveca.
Poslije smrti, 22. maja 1016. godine, kada je na prevaru ubijen negovo tijelo je kratko počivalo u Prespi. Njegova supruga, ćerka kralja Samuila, Kosara, prenijela ga je u crkvu sv. Marije u Krajini, gdje mu se nalazio i dvor, prema lokalnom predanju na brdu Kraljič kod sela Koštanjica. Kosara se nakon toga zamonašila pod imenom Teodora i pri Krajinskom manastiru, na padinama Kozjaka, osnovala ženski samostan Collegium sacrum Virginium. Dvije godine nakon kneza Vladimira umrla je i Kosara i takođe je sahranjena u crkvi sv. Marije.
Mošti Svetog Vladimira počivale su u Bogorodici Krajinskoj do 1215. godine, kada su iz do sada još nedovoljno objašnjenih razloga, prenešene u Drač. Po jednom grčkom žitiju Sv. Vladimir je štovan kao zaštitnik tog grada. Ugledni albanski velikaš Karlo Topi obnavlja 1381-83 g. manastir sv. Jovana kod Elbasana i u njega prenosi svetiteljeve mošti. O tom svom činu ostavio je uklesane natpise na crkvi, na staroslovenskom, grčkom i latinskom jeziku. Od 1995. godine mošti se čuvaju u sabornoj crkvi u Tirani, sjedištu Albanske pravoslavne crkve.
Za manastir Prečista Krajinska vezani su i počeci književne djelatnosti (od sredine IX do 80-tih godina XII vijeka). Tu je nastalo i reprezentativno književno djelo Život zetskog kneza Vladimira anonimnog Dukljanina iz Krajine. Drugo značajno djelo iz tog perioda je hronika Kraljevstvo Slovena Popa Dukljanina, odnosno Regnum Sclavorum. To je i prva pisana istorija Crne Gore. I jedno i drugo djelo su do naših dana dospjeli samo kao latinski prepisi iz XVII vijeka.
Ljetopis popa Dukljanina je za prepoznavanje najranijeg perioda starocrnogorske državnosti dokument od neprocjenjive vrijednosti. Da nema njega veliko je pitanje kako bi se pisali istorijski događaji vezani za nastanak prve države i dinastije na teritoriji Crne Gore.
Činjenica da je u manastiru radio skriptorijum u kojem su napisana značajna istorijsko – književna djela daje mu i izuzetan kulturni značaj.
Legenda o Vladimiru i Kosari bila Šekspirova inspiracija: Tvrdnju da je Šespir koristio legendu o Vladimiru i Kosari zabilježio je Radoslav Rotković u svom djelu CRNOGORSKA KNJIŽEVNOST OD POČETAKA PISMENOSTI DO 1852. On kaže:
„Sreća je, dakle, što natprirodne sile nijesu toliko oštetile svojim munjama nježno stablo ljubavi, dobrote i stradanja. U ovoj legendi stanuje život, a čuda gostuju tako da se mogu išćerati ako zasmetaju.
Da ovo djelo nije bilo poznato, zar bi Baranin propustio da ga nazove svojim, kad se ni Šekspir nije ustručavao da priču preradi tako što je daleka slovenska imena zamijenio omiljenijim talijanskim, preko nekoga talijanskog proznog posrednika, pa je Kosara postala Miranda, a knez Vladimir napuljski kraljević Ferdinand, kojega je zarobio njen otac Prospero. Tu laskavu tvrdnju nije iznio kakav egzaltirani rodoljub, već poznati vizantolog Anri Gregoar.
Anri Gregoar, autor je „The bulgarian origins of The Tempest of Shakespeare", objavljenog u Studies in Philology, 1940, XXXVII, 236-256. M. Pantić u predgovoru Orbinova Kraljevstva Slovena kaže: „Poznati vizantolog Anri Gregoar izneo je, pre tridesetak godina, smelu hipotezu po kojoj osnovni elementi fabule u divnoj Šekspirovoj drami Oluja (The Tempest) vode svoje poreklo ne iz Lepe Sideje (Die schone Sidea) nirnberškog pesnika Jakopa Ajrera (Ayrer), ni iz četvrte priče Zimskih noći (Noches de Inverno), zbirke novela španskog pisca Antonia de Esklava (de Esclava), kako se uzimalo do tada, a uzima se stvarno još uvek, već iz nežne povesti o Vladimiru i Kosari iz Letopisa popa Dukljanina, koji je Mavro Orbin u svome prevodu na tvrdi italijanski jezik u celini uneo u Kraljevstvo Slovena. Gregoar, razume se, ne tvrdi daje Šekspir neposredno čitao Orbinovo delo i da se tamo nadahnuo za svoju dramu; on veruje da je na građi iz Kraljevstva Slovena morala nastati neka italijanska novela, sada nepoznata i zaboravljena, i da je upravo ona bila zajednički izvor i Ajrerovom komadu, i Esklavinoj priči, i Šekspirovoj drami. Gregoarova hipoteza, nije bez sugestivne draži i možda je doista otkrila zrno istine..."
Sljedeći pomen manastira Prečista Krajinska je tek 1417, u povelji Balše III Stratimirovića Balšića. Turski defter iz 1582. godine, takođe bilježi manastir. Pretpostavlja se da je manastir Prečista Krajinska srušen i zapustio krajem XVII vijeka, u pohodima skadarskog vezira Sulejman – paše Bušatlije.
Danas su ostaci ovog kulturnog dobra u ruševinama. Zarasli su u bujnu vegetaciju - drače, korov, travu - zatrpani smećem i najvećim dijelom nepristupačni. Gotovo svuda okolo je razasuto kamenje, dio najranije crnogorske istorije. Nigdje u blizini lokaliteta nema table ili natpisa koji bi upućivao na značaj ovog kulturnog dobra. Možemo reći da se može vidjeti zaboravljena materijalna i duhovna baština, koja je naslijeđena iz minulih vremena i epoha. Mnogi će i danas reći da su to posljedice i negativni recidivi događaja iz devedesetih godina prošlog vijeka.Međutim kako vrijeme prolazi, stanje ove sve rasprostranjenije nezainteresovanosti za kulturna dobra nacionalne važnosti sve više pokazuje da se taj “period” odomaćio i da nastavlja da uzima danak i danas. O tome koliko je kulture i baštine razoreno devedesetih tek će se svoditi računi, kao i za ovo danasnje zanemarivanje kulturnih dobara.
I pored današnjeg deprimirajućeg izgleda manastirskog kompleksa, ostaci kamenih zidova omogućavaju sagledavanje veličine i materijalne strukture ovog prvorazrednog kulturnog dobra.
Posljednji radovi vršeni prije trideset godina: Nekadašnji izgled manastirskog kompleksa počeo se otkrivati arheološkim radovima 30-tih godina XX vijeka, o čijim rezultatima nemamo saznanja, ali su nam ostale fotografije koje sjedoče o izgledu kule i djela fortifikacionog objekta.
Prvi arheološki radovi koji su definisali kompleks su oni koje je 1973. godine, vršio dr Pavle Mijović. Sistematski arheološki radovi u okviru kompleksa vršeni su u tri kampanje i to jedna 1977. a druge dvije tokom 1985. godine. Otkriveni su tragovi živopisa, kao i veoma značajan bronzani krst (enkloption) na rasklapanje iz XI-XII vijeka, sa predstavom Bogorodice Orante i Jevangelistima. Tom prilikom su ostaci živopisa sokla sjeverne konhe skinuti i obrađeni na propisan način i zajedno sa malobrojnim nalazima kamene plastike, smješteni u Zavičajni muzej u Baru.
Rezultat tih radova je i Projekat iz 1987. godine, prema kojem su vršeni konzervatorski radovi, kada je spašena od obrušavanja manastirska kula. Konzervatorski radovi na kuli su došli do petog sprata i stali, što zbog nedostatka novca, što zbog neshvatanja države o značaju ovog kulturnog dobra. Umjesto petog sprata danas na nedovršen posao opominje zarđala armatura.
Posljednji, nezavršeni konzervatorsko - restauratorski radovi na manastirskom kompleksu su vršeni 1987. godine. Valjalo bi da svi armirano – betonski konstruktivni elementi budu skriveni u masi konstruktivnih zidova, kako ne bi vizuelno remetili strukturu zidanih površina objekta. Neophodno bi bilo na isti način završiti i petu etažu, prema projektu iz 1987. godine da bi spomenik dobio na reprezentativnosti koju zaslužuje.
Današnji izgled pokazuje da treba povećati brigu o ovom kulturnom dobru svaki dan, a ne samo da neposredni povodi njegovog pominjanja budu obilježavanja važnih godišnjica.
Potrebno je istorijsko nasljeđe Crne Gore prikazati svim crnogorskim građanima. Jedino tako, znajući svoju prošlost, možemo graditi nešto bolje u danima i godinama koje slijede.
Ivan KERN
