Iako postoje inicijative i rješenja za izmještanje pruge, neophodno bi bilo i preduzeti aktivnosti na izmještanju automobilskog saobraćaja sa arheološkog lokaliteta Duklja.
Lokalni put ne samo da prolazi kroz cijeli lokalitet, već neimarima nije bilo teško da i jedan veliki dio sjevernog bedema bukvalno „probuše“ da bi sproveli lokalni put van Duklje.
Značaj antičkog naselja: Duklja je najznačajniji antički lokalitet u Crnoj Gori, najveći urbani centar iz vremena Rima. Duklja spada u red najbolje očuvanih i najbolje istraženih rimskih arheoloških lokaliteta na teritoriji Crne Gore, o čemu govori veliki broj naučnih radova i rasprava, te samim tim ima ogroman istorijski značaj za Crnu Goru i širi region. Sačuvani fortifikacioni i materijalni ostaci iz vremena od I-VI vijeka naše ere i pohranjena stratigrafija su od izuzetnog arheološkog značaja.
Lokalitet Duklja je počeo da se istražuje 1890. godine, za vrijeme knjaza Nikole, a sistematska istraživanja počela su 1955. godine. Za očuvanje ovog arheološkog bisera pored domaće javnosti, veliko interesovanje odavno pokazuje i svjetska arheološka javnost. Neki izvanredni nalazi sa ovog lokaliteta danas se nalaze u mnogim svjetskim i domaćim muzejima.
Ipak, današnja Duklja, nadomak Podgorice, pored sve brige, izgleda i dalje zapušteno. Ne samo zbog elementarnih nepogoda, zemljotresa, koji su je vjekovima pogađali; kao i “samozvanih istraživača” koji su često odnosili vrijedne nalaze, nego i zbog odnosa lokalne i državne vlasti prema ovom značajnom arheološkom nalazištu.
Vrlo malo je urađeno na prezentaciji nasljeđa; čuvena čaša iz Podgorice danas se nalazi - u Rusiji. Arheološka istraživanja pod pokroviteljstvom države nijesu rađena u kontinuitetu jer je, kao po pravilu, uvijek nedostajalo novca. Valjda zato posljednjih godina nije nisu ni odvajana sredstva za istražvanje Duklje. Očigledno nije izrađena i osmišljena državna strategija kojom bi se ovaj najvrjedniji arheološki lokalitet stavio pod potrebnu brigu i pažnju. Od iskopavanja do iskopavanja prolazile su decenije…
Devastacija lokaliteta: U međuvremenu, sa Duklje se samo odnosilo. Kapiteli i drugi arhitektonski ukrasi ugrađivani su u privatne kuće od Rogama do Stare Varoši a kamenje sa dukljanskih hramova korišćeno je čak i za izgradnju nasipa na pruzi Podgorica –Nikšić! Na obodima Duklje danas je već niklo cijelo novo naselje, koje je već počelo da pritiska lokalitet sa svih strana.
Istini za volju, lokalitet Duklja je devastiran prije nego što će biti zaštićen i proglašen spomenikom kulture – još tokom 1947. godine, kada je započela izgradnja pruge Nikšić – Podgorica. Tada je 500 metara pruge trasirano preko lokaliteta, i urađen nasip za šine koji je dijelom prekrio ostatke arhitekture!. Time je, prema procjeni Zavoda za zaštitu kulturnih dobara – “pričinjena šteta i gruba povreda ovog lokaliteta”.
No, devastiranje Duklje nastavljeno je i tokom šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog vijeka, neplanskom urbanizacijom, prostije rečeno – divljom gradnjom.
Danas se na lokalitetu Duklja, unutar gradskih bedema, pored antičkih ostataka nalaze i savremeni objekti: elektrificirana pruga sa pružnim prelazom, lokalni asfaltni put, zgrada osnovne škole, dva stambena objekta, montažna kuća za rad i smještaj istraživačkih ekipa, objekat sazidan od kamena koji se koristi za deponovanje arheološkog materijala, manji zidani objekat za poterbe vodovoda koji je instaliran uz nasip željezničke pruge. Sa sjeverne strane, uz bedeme, se nalaze betonski stubovi za rasvjetu...
Arheološki lokalitet Duklja mogao bi, najkasnije do kraja 2017. godine, da se konačno oslobodi obruča željezničke pruge Nikšić-Podgorica. Mogao bi ali, samo ukoliko Željeznice Crne Gore budu poštovale preuzetu obavezu uklanjanja šina koje idu posred Duklje.
Naime, na zahtjev Željeznica Crne Gore A.D. Podgorica – u cilju rekonstrukcije pruge Nikšić-Podgorica - tadašnji Republički zavod za zaštitu spomenika kulture izdao je maja 2007. godine Željeznici privremenu dozvolu za rekonstrukciju, elektrifikaciju i signalizaciju pruge Nikšić – Podgorica, ograničavajući upotrebu pruge preko lokaliteta Duklja do 2017. godine.
Problem je, međutim, što vrijeme curi, a nema naznaka da će Željeznice Crne Gore poštovati rok do 2017. godine. Kao što nije poznato da li uopšte ima novaca za tako značajan projekat?
Iako postoje inicijative i rješenja za izmještanje pruge, neophodno bi bilo i preduzeti aktivnosti i na izmještanju automobilskog saobraćaja sa arheološkog lokaliteta Duklja.
Lokalni put ne samo da prolazi kroz cijeli lokalitet već neimarima nije bilo teško da i jedan veliki dio sjevernog bedema bukvalno „probuše“ da bi sproveli lokalni put van Duklje.
Dukljaninova crkva sv. Marije u gradu Duklja: Značajan prostor u ljetopisu popa Dukljanina,posvećen je Svetopeleku, čiji se dolazak na presto poklapa sa vremenom kada Bugari primaju hrišćanstvo i crkvi sv. Marije koja se po Dukljaninu nalazi u „gradu Duklja“.
Kako Dukljanin navodi, poslije uspješne misije u Bugarskoj, Papa Stjepan VI,pozvao je misionara Konstantina da dođe u Rim, a ovaj je na tom putu prolazio kroz kraljevstvo Svetopeleka. Zahvaljujući njegovom propovjedanju, Svetopelek je primio hrišćanstvo sa svim svojim kraljevstvom. Hrišćani koji su ranije pobjegli u planinska utvrđenja, dobili su od kralja Svetopeleka, blagoslov da se vrate u svoja mjesta i da obnove gradove, koje su im nekada pagani popalili i razrušili.
On je takođe pokazao namjeru da prema starim poveljama, utvrdi ranije granice naselja i imanja i u tom smislu za pomoć se obratio Vatikanu i Carigradu. Tako se na velikom saboru, koji je trajao nekoliko dana, na "Dalmae omnes populos terrae", čitane stare grčke i latinske povelje. Na završetku sabora, kralj je krunisan od strane kardinala Honorija i to "na način rimskih kraljeva".
Po tom je kralj Svetopelek, prema sadržaju starih povelja, svojim poveljama podijelio pokrajine i oblasti svog kraljevstva i njihove granice i međe "prema slivu rijeka".Kralj je takođe naredio da se posvete arhiepiskopi, jedan u Saloni a drugi u Duklji.
Prema"starom pravu", odredio je Svetopelek, Dukljansku crkvu za Mitropoliju, pod čijom su upravom proglašene sledeće episkopije: Bar, Budvu, Kotor, Ulcinj, Svač, Skadar, Drivast, Polat i Sorbeum.
Kralj Svetopelek, je prema Dukljaninu, vladao 40. godina i 4. mjeseca, a sahranjen je u crkvi sv. Marije u gradu Duklji, dostojno i uz veliki svečani sprovod.
Narod ga je uz naricanje ožalio i u istoj crkvi u kojoj je sahranjen, uzdiže na presto njegovog sina Svetolika. Tu su Svetolika, arhiepiskopi i episkopi posvetili i krunisali i od tog dana uvrežio se običaj da se u toj crkvi, posvećuju svi kraljevi ove zemlje – piše Dukljanin.
Jedan od aspekata koji se javlja u studijama o poznijoj Duklji je, upravo, ta pažnja koja je od samog početka koncentrisana na otkrića iz kasnog antičkog doba. Misli se na dvije građevine nalik na bazilike i na još jednu građevinu (u obliku krsta) koje su otkrivene krajem XIX vijeka. Povezane sa problemom sjedišta dukljanske biskupije, one su ipak inspirisale nekoliko razmatranja o sudbini grada a naročito o razlozima koji su doveli do iznenadnog i radikalnog napuštanja, koje se gotovo uvijek ishitreno povezuje sa pojedinačnim događajima, poput najezde Avara i Slovena ili katastrofalnog zemljotresa. Ovi događaji su navodno izazvali premiještanje sjedišta biskupije na druga mjesta na obali. Ali prisustvo biskupije u Antivariju (Baru) nije zabilježeno prije osmog vijeka, dok napuštanje Duklje datira iz kraja šestog ili početka sedmog vijeka. To je, dakle, dovelo do zaključka da su postojala privremena sjedišta, poput onog u Doljanima, na primjer; ili se pak nagađalo o tome da je nasljednik Duklje bila Gradina Martinići kod Danilovgrada koje je otkriveno sedamdesetih godina dvadesetog vijeka a koji pojedini naučnici identifikuju kao Lontodocleu koju pominje konstantin Porfirogenit.
Dakle i zakašnjela istorija Duklje se analizira u ovom kontekstu i objašnjava u okviru ove debate.
Sjedište biskupske moći: Duklja je dakle, između ostalog, sjedište biskupske moći i jedne nove elite kojoj se, najvjerovatnije, pripisuje izgradnja najmanje dva od tri poznata crkvena objekta. Duklja, čini se, nestaje u potpunosti krajem šestog ili početkom sedmog vijeka, od kada datiraju poslednji pisani dokumenti u kojima se pominje.
Do sada su na nalazištu Duklje otkrivene tri crkve: jedan objekat u obliku bazilike sa predvorjem, drugi možda u obliku bazilike, i treći u obliku krsta. Od dva posljednje navedena objekta, samo je najmanji (ovaj u obliku krsta) bio predmet posebne pažnje istraživača. Stikoti smatra da su ta dva objekta dio jednog kompleksa, dok ih ostali proučavaoci tretiraju odvojeno jedan od drugog. Ima primjera gdje domaći naučnici, stariji nazivaju ‘bazilika B’ a noviji, ovaj u obliku krsta, nazivaju crkvom Svete Marije.
Ovaj naziv dugujemo činjenici da su u ovom objektu identifikovali „l’ecclesia di Santa Maria“ u ljetopisu popa Dukljanina koji sadrži podatke o istoriji ovih oblasti. Pasus koji se odnosi na život legendarnog kralja Svetopeleka, kaže: ‘… in ecclesia sanctae Mariae in civitate Dioclitana”.
Pretpostavlja se da objekti A i B datiraju iz šestog vijeka i to bi trebalo da bude potvrđeno nedavnim analizama pojedinih liturgijskih predmeta koji su pronađeni u crkvi A, dok se za treći u obliku krsta pretpostavlja da je nastao na njihovim temeljima.
Oblast Dukljanskih crkava se nalazi na istočnom dijelu antičkog grada Duklje, naspram ulice koja trenutno dijeli cio grad na pola. Ovaj sektor je istražen na jedan manje temeljan način u odnosu na ostatak lokaliteta i trenutno je u mnogo lošijem očuvanom stanju, budući da nije ni na koji način postao dio muzeja. Mali broj otkrivenih i još uvjek vidljivih struktura je u stvari napušten i većim dijelom je prekriven vegetacijom i puzavicama.
Jedini objekti koji su identifikovani i proučavani u ovom dijelu grada su upravo crkve, koje se datuju u period kasne antike/ranog srednjeg vijeka.
Kao i ostatak grada, i ova je oblast po prvi put istraživana krajem XIX vijeka od strane engleskih i italijanskih istraživača . Posebno se njome bavio Pjetro Stikoti, koji je u Duklji sproveo iskopavanja velikih razmjera pod pokroviteljstvom ‘Balkankommission’ Bečke akademije Nauka kada se zadržao duže na objektu krstastog oblika, predlažući, i pored plana, jednu hipotetičku rekonstrukciju i podjelu.
Kako zaštititi kulturno blago: Oko podatka da je kralj Svetopelek, sahranjen u crkvi sv. Marije u gradu Duklji, dostojno i uz veliki svečani sprovod, nije se vodila velika stručna rasprava. Takođe, Dukljanin je potencirao, da se od tog dana uvrežio običaj da se u crkvi sv. Marije u gradu Duklji posvećuju svi kraljevi ove zemlje. Tumačenje ovog podatka iz Kraljevstva Slovena, za nas je veoma važno, zbog pitanja koja ovaj podatak otvara. A to su pitanja, koja je to crkva sv. Marije u gradu Duklja, da li je to ova čiji se temelji naziru i danas?
Vjerovatno ćemo odgovore na ovu i još mnoge nepoznanice vezane za Duklju morati da otkrivamo i dokazujemo u nekim sledećim iskopavanjima koja će se vršiti na ovom za crnogorsku istoriju neprocjenjivom lokalitetu.
Do tada će brojni novoizgrađeni stambeni i infrastrukturni objekti narušavati opšti izgled, autentična svojstva ovog kulturnog dobra i umanjivati njegov značaj. Ugroženost njegovog integriteta je neosporna.
Valja se, ipak, nadati da će crnogorska laička i stručna javnost prepoznati važnost ulaska u - ne tako jeftin i jednostavan - projekat zaštite Duklje kojim bi se vratio sjaj jednom kulturnom dobru po kojem smo odavno prepoznati na svjetskoj arheološkoj mapi. Ili će, možda, biti po onom domaćem običaju: da pored nas tavore, lagano se krune i nestaju kulturno-istorijski spomenici koji govore o našoj istoriji?
Ivan KERN
