Podsjetimo, upis stećaka, kulturnog fenomena karakterističnog za područja Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije i Crne Gore, bila je zajednička serijska nominacija četiri države koje su na projektu uspješno sarađivale od 2009. godine. Tada je status mjesta svjetske baštine dobilo 28 lokaliteta sa područja 4 države, od čega tri nekropole stećaka sa područja Crne Gore. Grčko groblje u Plužinama, te Bare Žugica i Grčko groblje na Žabljaku, od tada imaju status UNESCO mjesta svjetske baštine.
"Crna Gora je ovim upisom obezbijedila međunarodnu prepoznatljivost i prestižni UNESCO status za još jedan lokalitet, pored do sada upisanih Kulturno-istorijskog područja Kotora i Nacionalnog parka Durmitor", saopšteno je tada.
Devastacija kulturnog blaga: Međutim kao što se dešava sa svim dobrim vijestima vezanim za pozitivne društvene i civilizacijske iskorake Crne Gore uvijek se nađe neko ko uspije da minimalizuje i obezvrijedi te uspjehe. Ovaj put su se za to pravo neimarski potrudile – "Delije".Vjerovatno bez svijesti i savjesti o zaštićenim kulturnim dobrima, navijači Crvene Zvezde ispotpisivali su se ni manje ni više nego na zaštićenim stećcima u nikšićkom lapidarijumu.
Krajem 2014. godine je u Nikšiću otvoren lapidarijum sa oko 40 stećaka. Zahvaljujući građevinskoj firmi Mehanizacija i programat koja je donirala 100 hiljada eura za izložbeni paviljon stećaka u dvorištu Dvorca kralja Nikole u Nikšiću.
Tako da su na jednom mjestu skupljeni stećci koji su bili rasuti u neposrednom gradskom centru. Riječ je o stećcima koji su svojevremeno bili izmješteni iz gradskog groblja i bili rasuti po okolini, na kojima su izvršeni restauratorski i konzervatorski radovi I koji su postavljeni u ne samo za Nikšić reprezentativni objekat.
Značaj stećaka: Nadležni su tada naglasili da su Crna Gora, Srbija i Bosna i Hercegovina poznate po velikom broju stećaka, koje se kao vrijedna kulturna baština moraju čuvati i zaštiti.
”Akropole stećaka, starih nadgrobnih spomenika iz XIII, XIV i XV vijeka posebno su kulturno bogatstvo koje treba čuvati, a kojih ima u skoro svim djelovima opštine Nikšić. U proteklom periodu stećci su bili ostavljeni na milost i nemilost vremenu i nebrizi, a sada su, uz donaciju, Mehanizacija i programata koji su izveli i radove, ispjeskarili i postavili stećke u izložbeni paviljon koji je urađen uz poštovanje standarda“, rekli su tada nadležni.
Više od 1.300 stećaka: Prema nekim ranijim istraživanjima na teritoriji opštine Nikšić nalazi se više od 1.300 stećaka, a najljepši primjerci su kod crkve Sv. Petra i Pavla, na Moštanici, prostoru prema Grahovu, Velimlju i u Župi.
Stećci, koji su se nekada nalazili ispred crkve Sv. Petra i Pavla, djelo su majstora iz perioda od 13. do kraja 16. vijeka. Njih je početkom šezdesetih godina prošlog vijeka na tom lokalitetu bilo 396, kako je to zabilježio Dimitrije Sergejevski.
„Naučnici se slažu da su stećci sa prostora oko crkve Sv. Petra i Pavla izvandredni spomenici srednjovjekovne umjetnosti i iz tog razloga želimo ih sačuvati i promovisati kao naše kulturno nasljeđe”, istaknuto je tada.
U izložbenom paviljonu su upravo smješteni pomenuti stećci, a predsjednik Opštine zahvalio se tada direktoru firme Mehanizacija i programat Dušanu Đuroviću koji je prepoznao “potrebu očuvanja kulturno-istorijskog nasljeđa i u tu svrhu uložio trud, novac i nadasve volju”.
Tako je to bilo tada, Nikšić je dobio reprezentativan objekat. Pokazao svoju brigu za kulturno blago. Blago kojim se ne mogu pohvaliti ni puno veće i razvijenije sredine. Na ponos Crnoj Gori, ali izgleda ne i savremenim neimarima – delijama, koji ukrašavaju I uljepšavaju sve po svojoj (ne)mjeri.
Šta kažu stručnjaci: Arheolog Predrag Malbaša i istoričarka umjetnosti Tijana Samardžić u svojoj studiji “Stećci u Crnoj Gori” donijeli su prvi obuhvatan prikaz stećaka na tlu Crne Gore, te ukazali su na potrebu istraživanja i očuvanja ovih srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika, kao unikatnog fenomena u evropskoj i svjetskoj kulturi. Prenosimo neke od zaista izvanrednih podataka i zapažanja ovih autora.
Posebnu specifičnost u kulturnom i istorijskom nasljeđu balkanskih prostora srednjeg vijeka predstavljaju stećci. Stećci su jedinstvena monumentalna i monolitna nadgrobna kamena obilježja koja se gusto rasprostiru Bosni i Hercegovini, južnim djelovima Hrvatske, zapadnoj Crnoj Gori i jugozapadnoj Srbiji. Uzdižući se na planinskim zaravnima i brežuljcima, usamljeni ili u grupama, daleko od starih gradina ili neposredno uz njih, stećci čine jedinstveni pečat srednjovjekovne kulture na pomenutim prostorima. Nekropole stećaka smještene su na otvorenim i prolaznim mjestima, u potpunosti srasle sa prirodom sa kojom čine jedinstvenu ambijentalnu cjelinu.
Cilj ove studije je bio da laičku, ali i stručnu javnost u Crnoj Gori upozna sa nekim veoma interesantnim aspektima vezanim za kulturu stećaka i do sada poznatim istraživanjima i lokalitetima stećaka u Crnoj Gori. Takođe cilj je da ovim tekstom popularizuju stećke kao neobične, zadivljujuće, zagonetne i nedovoljno pojašnjene svjedoke davno minule prošlosti, koji imaju izuzetnu istorijsku, umjetničku i duhovnu vrijednost i za kulturnu baštinu Crne Gore. Sve ovo bi trebalo da podstakne nadležne državne i lokalne službe da sistematski i odgovorno postignu njihovu bolju zaštitu i očuvanje.
ISTORIJAT : Stećci se, prema poznatim pisanim izvorima, prvi put spominju 1530. godine u djelu "Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Romeliju" Slovenca Benedikta Kuprešića, tumača u poslanstvu austrijskog cara Ferdinanda I Habsburškog. Iako je interesovanje za stećke postojalo mnogo ranije njihovo sistematsko proučavanje započinje od austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine. Prvo značajno književno djelo u kojem je istaknuta kultura stećaka, a koje je ujedno i pronijelo glas o njima u svijet, je putopis "Put po Dalmaciji" italijanskog prirodnjaka, mineraloga i sveštenika Alberta Fortisa iz 1774. godine. Tokom 19. vijeka niz stranih putopisaca i istraživača među kojima Džon Gardner Vilkinson (John Gardner Wilkinson), Artur Evans i Johan Esbot (Johann Asboth) bilježili su podatke o stećcima uglavnom sa aspekta iznošenja svojih ličnih zapažanja i opservacija. Prvi popis stećaka na prostoru svoje administrativne vlasti uradila je Austrougarska tokom 1887. i 1898. godine, a rezultat popisa je saopšten deset godina kasnije.
Krajem 19. vijeka, u vrijeme austrijske uprave u Bosni i Hercegovini povećao se interes stranih i domaćih naučnika za proučavanje stećaka. Međutim, presudan događaj u sistematskim nastojanjima na naučnoj valorizaciji stećaka bilo je osnivanje Zemaljskog muzeja u Sarajevu 1888. godine i pokretanje Glasnika, u kojem su publikovani prvi po nauku vrijedni prilozi o stećcima. Tom krugu istraživača između ostalih pripadaju: Vid Vuletić-Vukasović, Kosta Hörmann, Petar Kaer, Ćiro Truhelka i Vejsil Čurčić. U godinama između dva svjetska rata nije bilo organizovanog proučavanja stećaka i njihove zaštite, međutim, poslije "Izložbe srednjovjekovne umjetnosti jugoslovenskih naroda" održane u Parizu 1950. godine, prepoznata je kulturološka i naučna vrijednost stećaka. Iz tog razloga Savezni institut za zaštitu spomenika kulture odlučio je da sprovede akciju rekognosciranja stećaka i da taj posao organizuje kao sistematsku međurepubličku saradnju, a sve u cilju prikupljanja podataka što bi u konačnom doprinijelo njihovoj zaštiti i sveobuhvatnom istraživanju. Shodno tom zadatku u Sarajevu je 28. decembra 1950. godine održana konferencija gdje je predstavljen akcioni plan i ustanovljena metodologija načina sakupljanja podataka vezanih kako za nekropole tako i za pojedinačne primjerke stećaka.
Prilikom te akcije sačinjen je prvo popis nekropola u Bosni i Hercegovini, a potom u Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori. U razdoblju od 1950. do 1967. godine važnije nekropole detaljno su proučene i o njima objavljene monografije. Mnogi stručni i naučni časopisi tog vremena obiluju natpisima iz ove oblasti, od kojih su mnogi posvećeni proučavanju pojedinog segmenta stećaka, kao što su na primjer natpisi, ukrasi ili arheološki materijal. Zahvaljujući ovim aktivnostima nastala je jedna generacija naučnika koja je dala veliki doprinos u rasvjetljavanju fenomena stećaka. Njoj pripadaju: Alojz Benac, Šefik Bešlagić, Đuro Basler, Dimitrije Sergejevski, Marko Vego, Marian Wenzel i Nada Miletić. O stećcima u Hrvatskoj pisali su Anđela Horvat, Cvito Fisković, Ljubo Karaman, dok je o stećcima u Srbiji najviše pisala Mirjana Ćorović-Ljubinković.
Nedavno je iz štampe izašla i monografija "Stećci–bosansko i humsko mramorje Srednjeg vijeka" bosansko-hercegovačkog istoričara Dubravka Lovrenovića u kojoj je autor dao sveobuhvatnu analizu ovog kulturno-istorijskog fenomena na prostoru Bosne i Hercegovine. Ovim radom Lovrenović je postavio visoke standarde za stručnjake i naučnike iz ostalih zemalja gdje se rasprostiru stećci da na sličan način obrade ovaj segment kulturnog nasljeđa sa teritorije njihovih država.
Iako u narodu za ove kamena nadgrobna obilježja postoje brojni i razni nazivi u zavisnosti od područja gdje se koriste, u literaturi i praksi najčešće se koristio pojam stećak, pa ga je nauka kao takvog prihvatila i priznala. Ranije su se centralnoj Bosni najčešće upotrebljavali izrazi mramor i mramorje a u zapadnoj Bosni i većem dijelu Hercegovine mešhed ili mašet.
Za istočne krajeve Bosne i Hercegovine i za Crnu Goru karakteristični naziv za nekropole stećaka bio je grčka groblja. Termine biljeg, kâm, zlamen i vječni dom nalazimo u natpisima sa stećaka a čitave nekropole često se nazivanju kao kameni spavači, svatovski ili bogumilski grobovi, rimska, divska ili džinovska groblja. Naziv stećak vuče porijeklo od riječi stojećak, u značenju nečeg uspravnog, trajnog, velikog i vječnog.
Ne prevrni mi ovaj kamen ne prekidaj mi ovaj san : Pravi počeci bosanskog književnog jezika javljaju se u posebnom vidu originalnog stvaralaštva u srednjovjekovnoj književnosti, odnosno natpisima na kamenu. To su, prije svega, epitafi, natpisi na stećcima, koji po svojoj brojnosti, originalnoj književnoj vrijednosti, i jezičkoj zanimljivosti idu u sami vrh balkanske epigrafike.
Za istraživače stećaka natpisi su od višestruke koristi. Prvenstveno oni predstavljaju dragocjen materijal za proučavanje pisama i razvoja narodnog jezika, i sa druge strane izvor za proučavanje istorijskih događanja u srednjem vijeku. Neki natpisi donose pojedinosti iz pokojnikova života, molitve i veoma interesantne pogleda na život i smrt.
Epitafi na stećcima svjedok su onovremene pismenosti. Oni uglavnom otkrivaju ime pokojnika. Na nekim primjercima je i potpis dijaka - pisara koji je sastavio i uklesao natpis. Neki natpisi donose pojedinosti iz pokojnikova života ili molitve.
Ipak, ono što posebno karakteriše srazmjerno malobrojne zapise sa stećaka je narodna mudrost uklesana na kamenu. Neki, izvodi i detalji iz ovih zapisa plijene svojom zagonetnošću, razboritošću ili čistom filozofijom. Tako su natpisi sa stećaka, osim dokumentarne i istorijske vrijednosti, postali i reprezenti specifičnog umjetničkog izraza zasnovanog na kultu smrti čija postojanost i ljepota nije prestala ni danas.
Neki od najljepših izvornih natpisa glase:
Ovdje leži Toloje.
Ne prevrni mi ovaj kamen, ne prekidaj mi ovaj san,
Možda mi se sada desi ono što željeh da mi se desi u životu.
1066. kada vepar bješe gospodar u šumi, a ja....
Zapis sa stećka Tolojevog iz (1066)
i
"Legoh 1094. ljeta, kad bješe suša, pa u nebu ne bješe ni jedna suza za mene".
„Vi ćete biti ono što sam ja, a ja ne mogu biti ono što ste vi“
Stećci u Crnoj Gori: Za razliku od Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Srbije gdje je stećcima poklonjena velika pažnja u Crnoj Gori se do sada nije pristupilo sistematskom proučavanju stećaka. Istraživanja nekropola nijesu vršena na državnom ili institucionalnom nivou, ali se zahvaljujući ranijim pojedinačnim istraživanjima može uraditi sumarni popis jednog broja najpoznatijih nekropola sa stećcima po opštinama.
Neke od ovih nekropola predstavljaju pravo kulturno blago, koje je zbog nemarnog odnosa i nezainteresovanosti prepušteno propadanju. Koliko su stećci ostavili traga na ovim prostoru vidi se iz lokalnih naziva mjesta na kojima se pojavljuju, pa čak i tamo gdje se javljaju u svom amorfnom obliku. Oko ovih nekropola najčešće su u naseljenim mjestima formirana groblja.
Od Nikšića do Pljevalja preko stotinu nekropola : Na teritoriji opštine Nikšić nekropole stećaka su evidentirane na lokalitetima: crkve Sv. Petra i Pavla, u Počekovićima, crkve Sv. Arhanđela Mihaila u Prigredini blizu Velimlja, crkve u Počivalima, u Podljutu, Barama Božovića (Rastovac), Grebnice (Rastovac), Grebnice pod Uzdomirom, Grebnice u Cerovici, Bobotovo Groblje, Lokalitet Vratkovići (Golija), Bogetići, Željev Do pod Stražištem, Smrduša kod Podbožura, Stuba, Balosave (Vilusi), Šipačno, Lukovo, Potkupić, Višnjića Do (Golija), Prevale, Trepča, Pilatovci, Tupan na Tanurovom brdu u Banjanima, Vilusima, Mokri Do, Vraćenovići, Miruše, Štrpca, Maočići, Broćanac Nikšićki, Gornje Polje kod Grahova, Klenku u Banjaninima, Zagrad (Nikšićka župa), Miolje Polje (Nikšićka župa), Krstac (Golija), Smoljevik (kod Stubice), Stražnica (Petrovići), Kočani, Kuside, Drijenak (Petrovići), Glibavac, Liverovići, Carine (Nikšićka župa), Gornje Polje kod Grahova, Broćanac Baćovića, Dragalj, Broćanac Viluški, Spila, Broćanac Budoški, Peraj Do (kod Brezovika), Vir (Gornje Polje), Opačica (pod Budošem), Perast (kod Vira), crkve sv. Nikole u Grahovu, Milovići (Velimsko polje), Miljanići (Velimsko polje), Klenje kod Velimlja, Koravlica, Macavare (kod Velimlja), Moštanica, Ništice (Golija), Proplanak (kod Vidrovana), Riječani.
U Plužinama na lokalitetima: Brezna, Pivski manastir, Ravno, Brvna (Pišča), Boričje, Stabna, Stolac, Knežev Do, Boškovo groblje Donji Unač, Bukovac, Ilijino brdo, Stubline (Donja Brezna), Gornja Brezna, Donji Broćanac, Sinjac, Goransko, Smriječno, Gradac, Plužine, Zagrebine, Valje, Grgureva bara, Krivodo, Šćepan-Polje, Papratište Šćepan-Polje, Zagrađe Šćepan-polje, Lužnica Miloševići, Magude Ružin grob, Rudinice, Miljkovac, Todorov do, Suvodo Brljevo, Trsa, Pirni do, Crkvište, Grac, Grgureva bara, Nikolin dol, Hercegova crkva, Mratinje, Mramorje Brljevo, Borkovića katun, Boričje.
U Pljevljima na lokalitetima: Poda (Donja Brvenica), Pižuri, Poblaće, Zaviđen, Đurđevića Tara, Glisnica, Gornji Gradac, Kakmuž, Kruševo, Marina šuma, Mataruge, Mirovića groblju, Vrulja, Odžak, Potpeće, Rađevići, Rovići.
U Žabljaku Bare Žugića i Novakovići, Šavniku Pošćenje i Previš i na Cetinju Vlaška crkva.
Pored navedenih opština, nije isključena mogućnost da se stećci nalaze i na teritoriji nekih drugih opština Crne Gore, prije svega na sjeveru a moguće i na većim nadmorskim visinama u zaleđu Jadranskog mora. Tome u prilog ide tekst Šefika Bešlagića koji u Starinama piše da je prilikom službenog boravka u Kotoru 1972. godine saznao da se u Perastu već odavno nalazi kameni nadgrobnik u obliku krstače na kojem je ćirilski natpis. Ovaj nadgrobnik su 30-ih godina prošlog vijeka sveštenik Don Gracia i Miroslav Brajković prenijeli sa brda Sutilija u Perast. Natpis na ovom stećku govori o pravednoj pogibiji izvjesnog Šćepana Vukova, a Bešlagić ga datuje u kraj 15-og vijeka. Sudbina ovog stećka, autorima nije poznata ali je ovaj nalaz svakako veoma interesantan jer na području Boke Kotorske do danas nijesu ustanovljene nekropole stećaka a najbliži kraj sa stećcima su Krivošije u zaleđu Boke Kotorske ukoliko se ne računa, u nauci nikada potvrđeni primjerak iz Spiča.
NIKŠIĆ: Malo je poznato da je odmah nakon oslobođenja Nikšića ovaj grad obišao engleski arheolog Artur Evans i između ostalih podataka pribilježio postojanje monolitnih nadgrobnih ploča. Pavel Apolonovič Rovinski, ruski naučnik i publicista, koji je sa kraćim prekidima boravio u Crnoj Gori od 1879-1907. godine, takođe se interesovao, obilazio i opisivao lokalitete sa stećcima na nikšićkoj teritoriji a u svom radu "Crna Gora u svojoj prošlosti i sadašnjosti" i objavio svoja zapažanja o ovim značajnim starinama.
Pored Dimitrija Sergejevskog o stećcima u nikšićkom kraju pisao je tokom prve polovine prošlog vijeka istoričar i geograf Svetozar Tomić, jedan od saradnika Jovana Cvijića. O svojim zapažanjima Tomić je 1949. godine objavio rad Piva i Pivljani. O stećcima u nikšićkom kraju i skrećući pažnju na njihovo nestajanje pisali su novije vrijeme Gojko Kilibarda u brojnim tekstovima i Maksim Vujačić u Nikšićkim novinama.
Kilibarda slikovito piše o prvim počecima zaštite stećaka u Nikšiću navodeći da se Državnom arhivu na Cetinju mogu naći dokumenta kako su plemenski kapetani preduzimali mjere zaštite stećaka. Jedna prijava se odnosi na slučaj u Gornjem Polju kod Grahova, kada je neki majstor upotrijebio stećak za gradnju nadgrobnog spomenika vojvodi Jovanu Baćoviću, što se dogodilo na kraju 19. vijeka.
Najveći doprinos faktografskom pristupu istraživanja i evidentiranju lokaliteta u nikšićkoj opštini dao je istoričar umjetnosti Slobodan Raičević. Raičević je magistrirao odbranom rada "Spomenici u staroj župi Onogošt" a doktorirao sa tezom "Stilska obilježja sakralnog slikarstva Crne Gore u Novom vijeku".
Na osnovu ovih radova, uvodom u postojeću dokumentaciju i obilaskom terena na teritoriji opštine Nikšić po svom značaju izdvajaju se sljedeće lokacije:
Crkva sv. Petra i Pavla podignuta je u centru nekropole stećaka u samom urbanom naselju Nikšića. Iako nema preciznih podataka o vremenu gradnje ove crkve na osnovu njenog živopisa smatra se da ona ne može biti starija od 17. vijeka. Zbog svoje karakteristične arhitekture ova crkva je od 1960. godine registrovana kao kulturno dobro. Nekropola stećaka je pod nazivom „Groblje oko crkve Sv. Petra i Pavla“ još 1950. godine imala status zaštićenog kulturnog dobra i bila upisana u Centralni registar spomenika kulture 1961. godine.
U Nikšiću za pola vijeka nestale stotine stećaka: Usljed potreba stvaranja prostora za pravljenje novih grobnica, nikšićka velika nekropola stećaka, je nažalost u prošlom vijeku ostala bez mnogih primjeraka. To se najbolje može vidjeti ako se uporede izvještaji pojedinih istraživača o broju stećaka na ovoj nekropoli. Tako, početkom šeste decenije prošlog vijeka Dimitrije Sergejevski je na njoj nabrojao 396 nadgrobnika. Tri decenije kasnije Šefik Bešlagić je ustanovio da ih ima svega 125. Početkom devedesetih godina stručnjaci Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture ih popisuju svega pedesetak. Prema Bešlagićevom zapažanju od tada registovanih 125 stećaka bilo je 14 ploča, 105 sanduka, 4 sljemenjaka i 2 krstače. Bezmalo polovina od njih posjedovalo je klesani ukras (12 ploča, 20 sanduka, 4 sljemenjaka i 2 krsta), a neki su imali i natpis. Stećak sa natpisom ugrađen je u južni zid crkve Sv. Petra i Pavla. Stećci su dobre kamenorezačke izrade, ali su nekropola i njeni stari stećci dugo vremena bili prepušteni nebrizi. Mnogi od stećaka utonuli su u zemlju, pomjereni su sa prvobitnog mjesta i zarasli u šipražje. Štaviše neki od njih upotrijebljeni su za nove nadgrobne spomenike na čemu su između ostalih još 1972. godine u Nikšićkim novinama upozorili Pavle Mijović i Mirko Kovačević.
Od klesanog ukrasa na njima se najčešće sreću lozica, razne vrpce, frizovi, bordure, krst sa tri ili četiri kraka, luk, strijela, štit i mač. Znatan broj stećaka dekorisan je paralelnim rebrima, diskovima i koncentričnim krugovima, polumjesecima, rozetama ili nizovima arkada. Na njima se sreću i figuralne predstave: narodne igre, pojedinačni likovi i viteško nadmetanje, turniri. Stari nadgrobnici kod Petrove crkve u načelu su orijentisani po pravcu istok-zapad.
Nekropola stećaka Groblje kod Petrove crkve u Nikšiću vrlo je zanimljiva iz više razloga. Poznati arheolog Artur Evans bio je prvi arheolog koji je 1877. godine vidio ovu nekropolu i imajući iskustvo sa stećcima zbog svoje ranije posjete Bosni i Hercegovini obratio je posebnu pažnju na nikšićke stećke. On je nekoliko godina kasnije svoja zapažanja o stećcima pa dijelom i ovih u Nikšiću ukratko iznio u izdanju "Antiquarian Resarshes". Kasnije su o ovoj crkvi i nekropoli stećaka pisali Pavle Rovinski i Petar Šobajić. Brojnost primjeraka, raznovrstnost ukrasa i oblika pružaju dovoljno elemenata za razumijevanje i ocjenu stećaka u Crnoj Gori. Sergejevski smatra da će kod proučavanja srednjovjekovne sepulkralne umjetnosti stećci starog Onogošta zauzeti jedno od prvih mjesta.
Na inicijativu i akcijom stručnjaka Centra za kulturu najveći dio preostalih stećaka sa gotovo potpuno uništene nekropole tokom osme decenije prošlog vijeka dislociran je sa svoje prirodne lokacije, pa se nametnula potreba prezentacije ovog vrijednog kulturnog blaga. Posao na izradi Elaborata o prezentaciji stećaka sa Nikšićke nekropole povjeren je Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture sa Cetinja. Razmatrano je nekoliko mogućnosti između kojih i formiranje lapidarijuma za šta su postojala izvjesna opravdanja jer bi eventualno formiran lapidarijum imao organsku vezu sa muzejskim zbirkama, što bi doprinosilo što potpunijem sagledavanju kulturnog nasljeđa nikšićkog regiona. Međutim, postavljanjem „Kamenog grada“ zauzet je dio površine koji bi bio optimalan za formiranje lapidarijuma. Tako da je preostala varijanta prezentacije stećaka u okviru kaskadnih površina na šest platoa, ispod hrama Sv. Vasilija. Tom prilikom nije obrađena mogućnost za konzervaciju dislociranih stećaka, koji su većim dijelom teže oštećeni usljed izlizanosti kamena, mehaničkih oštećenja i zaprljanosti.
Realizacija i devastacija: Tako da se činilo 2014. godine da su otvaranjem lapidarijuma stećci konačno stigli na “zaštićeni” teren. Zaštićen od svih osim od savremenih neimara – "Delija".
Zbilja, što reći nakon ovog “divljanja” koje vidimo kako na fotografijama tako i neposrednim uvidom na nikšićkom lapidarijumu stećaka. O neimarima - delijama koji su izgleda uspjeli u svom naumu. Da budu poznatiji i važniji od nikšićkih kulturnih dobara.
Za nepune dvije godine uspjeli su da od lapidarijuma stećaka naprave poligon za iživljavanje svojih frustracija, među kojima su i nepoštovanja civilizacijskih tekovina. Koje su izgradile i po kojima se, ipak i uprkos njima, prepoznaje Nikšić, grad u kojem žive.
Šteta će se sanirati. Ali nakon ovakvih anticivilizacijskih i vandalskih činova, nikšićani i svi oni kojima Nikšić i kulturno blago na kojem leži znači više od imena i lokacije ne preostaje ništa drugo nego da počnu da se ograđuju od postupaka neimara - delija i sličnih njima.
Vijek je dvadeset prvi. Rođen u Nikšiću. Nisam "Delija".
Ivan KERN
