Stari grad Budva: Antički izvori, pisani spomenici i bogatstvo arheološkog materijala, ukazuju na Budvu kao jedno od najstarijih urbanih naselja na Jadranu, staro preko 2.500 godina. U antici i srednjem vijeku pojam Budva kao toponim imao je nekoliko verzija: Buthoe, Budua, Butua, Butoba, Budova i Civitas Antiqua, odnosno Stari grad.
Građevine fortifikacija i crkve sa stambenim dijelom grada, čine jednu urbanu cjelinu. Istorijat Citadele je istovremeno i istorijat nastanka grada Budve. U nju su se utkale ilirska i helenska, potom rimska kultura, Vizantija i Duklja, dinastije Nemanjića, Balšića, Mletačka, Francuska, Ruska i Austrougarska carevina. Posebna, društveno istorijska, religiozna funkcija i sadržina Budve mogu se pratiti i kroz istorijat razvoja četiri crkve u starom gradu: Santa Marija in Punta, Sv. Sabba Osvećeni, Sv. Ivan i Sv. Trojica.
O srednjevjekovnom položaju Budve u Dukljanskoj državi, akademik Branko Pavićević piše:
“Današnja Budvanska oblast, s gradom Budvom, pripadala je dukljanskoj ranofeudalnoj državi. Tada su postojale dosta velike razlike u nivou ekonomskog i društvenog života primorskih gradskih naseobina od onih u unutrašnjosti zemlje, gdje je dominirao slovenski živalj. Koliko je mogao, taj je živalj brižljivo čuvao neke ustanove svog plemenskog života. iako je na njega snažno djelovalo strujanje urbanih oblika življenja primorskih gradova i gradskih distrikata.
U dukljanskoj državi osnovnu administrativno-teritorijalnu jedinicu predstavljale su župe, sa županima na čelu. U župama su djelovali i župski sabori, ustanove što su podsjećale na plemensko ustrojstvo starih Slovena.
Ljetopis popa Dukljanina pominje župu Kučevo. Kako izgleda, obuhvatala je šire zaleđe današenjeg grada Budve, otprilike od zaliva Jaz do Svetog Stefana. To se područje poklapa s distriktom antičkog grada Budve. U pojedinim razdobljima Srednjeg vijeka, Budva se vezivala za susjednu župu Grbalj. Kroz teritoriju ove župe prolazio je stari put od Budve preko Trojice do Kotora.
Hristijanizacija je u ovim oblastima započeta za vladavine cara Iraklija i potrajala je nekoliko vjekova. Dukljani su primili hrišćanstvo u etapama i taj je proces kod njih okončan krajem devetog vijeka. U izvorima se spominje episkop Jovan i ističe činjenica da se tada na ovom prostoru sagradilo nekoliko bogomolja. Najstariji crkveni spomenik u Budvi je hram Svete Marije.
U XI vijeku dukljanska država doživljava uspon. To se obično vezuje za pobjedu dukljanskog kneza Vojislava nad vizantijskom vojskom u bici kod Bara (1042). Tada se Duklja potpuno osamostalila. Poslije smrti kneza Vojislava, vlast u Duklji preuzeli su njegovi sinovi, pod pokroviteljstvom svoje majke. Budva je dopala u dio Vojislavljevom sinu Radoslavu. Poslije njegove smrti, često se smjenjivala vlast dukljanskih gospodara nad Budvom.
Najveći prosperitet dukljanska država doživjela je za vladavine kralja Bodina. Tada se suverenitet Duklje proširio i na neke susjedne srpske oblasti i na dijelove Bosne.
Crkveni raskol (1054.) imao je odjeka i na duhovni život u Duklji. Dukljanski gospodari činili su pokušaje za punu samostalnost Barske arhiepiskopije. Budva je tada bila sjedište biskupije, a budvanski biskup stolovao je u hramu Svetog Jovana. Krajem XI vijeka, biskupija u Budvi bila je potčinjena Barskoj, a nešto kasnije Kotorskoj. U doba krstaških ratova, teritorijom Duklje prošle su neke krstaške vojske, pa se pretpostavlja da su njihovi dijelovi naišli kroz Budvansku oblast. Posljednji krstaši Provansalci, pod grofom Rajmondom od Tuluze, 1096-1097, stigli su u Skadar, gdje ih je dočekao kralj Bodin, kad se i pobratimio s grofom Tuluškim.”
Crkva Svetog Sabbe Osvećenog jedna je od najstarijih crkava u budvanskom Starom gradu. Njen nastanak veže se za 1141. godinu, čemu svjedoči natpis na kamenoj ploči u istočnom traveju južnog zida. Kao građevina sa preromaničkim i romaničkim elementima vrijedan je primjer očuvanog graditeljstva tog vremena, a svojim kontinuiranim trajanjem od 1141. godine do danas, svjedoči o devetovjekovnom prisustvu hrišćanskog kulta na ovim prostorima. Stoga ima izuzetan značaj za društveni, istorijski i kulturni razvoj Crne Gore što je čini kulturnim dobrom od nacionalnog značaja.
Izgled crkve: Crkva je sagrađena na isturenoj hridi uz južni bedemski zid budvanskog Starog grada. To je mala jednobrodna romanička građevina, orijentisana u pravcu istok-zapad. Unutrašnjost je podijeljena na tri traveja sa dva para plitkih pilastera. Na istočnoj strani je polukružna apsida. Građevina je zasvedena poluobličastim svodom koji nosi dvoslivni krov pokriven kanalicom. Zidana od grubih tesanika i lomljenog kamena tako što se naizmjenično smjenjuju redovi sivkastog i crvenkastog kamena... Specifična je zapadna fasada, na kojoj je dominantan element lučno izveden portal, od blokova žućkastog i sivo-bijelog kamena koji nejednako izlaze iz zida.
Dva puta su na njoj u prošlom vijeku vršeni sanacioni radovi. Prvi put pedesetih godina, kada su joj, kako piše arhitekta Ivan Zdravković, uklonjeni naknadno probijeni prozori i obnovljeni ranije zazidani. Drugi put je crkva sanirana nakon zemljotresa 1979. godine.
Prilikom obnove crkve 1985. godine, otkriveni su ostaci živopisa, oko 11 metara kvadratnih. Živopis je, kako je zapisao profesor Zvonimir Zeković, koji je radio na njegovoj konzervaciji osamdesetih godina, pretežno bio sačuvan na sjevernoj i djelimično na južnoj strani, na sva tri traveja i konhi apside. Preko živopisa, na većem dijelu površine svoda, zatečeno je nekoliko slojeva maltera, što govori da su u crkvi tokom njene prošlosti vršene intevencije. Od prvobitnog fresko slikarstva, nastalog najvjerovatnije krajem XII ili početkom XIII vijeka, očuvao se bio dio Hristovog Vaznesenja i dvije scene o monaškim podvizima Sv. Sabbe Osvećenog. Tada bio očuvan, ali izgleda da se danas o tim vjerovatno najstarijim očuvanim freskama iz tog vremena možemo informisati samo putem fotografija.
Osamdesetih izvršeni sanacioni radovi, danas u lošem stanju: Naime osamdesetih godina XX vijeka izvršeni su sanacioni radovi na arhitekturi i na živopisu crkve. Tada je izgledalo da je produženo trajanje i sjećanje na crkvu Svetog Sabbe Osvećenog. Međutim danas stanje crkve nije zadovoljavajuće.
Enterijer crkve pretrpio je mnnogobrojna oštećenja. Permanentna vlaga, te činjenica da se crkva ne otvara, doveli su do velikih oštećenja na fragmentima fresaka i dekorativnom malteru postavljenom u cilju prezentacije živopisa. Na svim zidnim površinama došlo je do destabilizacije maltera, pa je danas izgleda gotovo u potpunosti prekrio pod crkve. Od nekadašnjih 11 metara kvadratnih živopisa, kako su zabilježili konzervatori osamdesetih godina kada su freske konzervirane, danas se mogu vidjeti samo mali fragmenti na kojima je gotovo nemoguće raspoznati predstave na zidnim slikama. Fragmenti živopisa prisutni su samo na donjem dijelu svoda u zapadnom i srednjem traveju, na sjevernoj strani.
Svojom arhitekturom može se reći da crkva pripada prilično brojnim romaničkim jednobrodnim sakralnim građevinama karakterističnim za Jadransko primorje, ali njena upečatljiva likovnost i skladne proporcije izdvajaju je i potvrđuju njenu jedinstvenost. Tome nesumnjivo doprinosi njena pozicija na hridi uz sam budvanski bedem. Uz to, vrijednost crkve je i u ostacima starog fresko slikarstva, koje se datuje u drugu polovinu XII vijeka, iako je ono danas sačuvano samo u fragmentima.
Srednjevjekovni biser u Budvi: Crkva Santa Marija in Punta je još jedan od sakralnih srednjevjekovnih bisera u Budvi.
Stručnjaci smatraju da ova crkva predstavlja posebno zanimljiv primjer srednjevjekovnih graditeljskih sinteza na Crnogorskom primorju. Kao što potvrđuje natpis uklesan na unutrašnjoj strani sjevernog zida, ovaj sakralni hram je podignut 840. godine, što ga svrstava među najstarije preromaničke građevine u Crnoj Gori. Crkva Sv. Marije se nalazi na rtu („in punta“), u jugozapadnom dijelu Starog grada, a prvobitno su je podignuli monasi benediktinskog reda, tako da je predstavljala sastavni dio manastirskog kompleksa koji je pored crkve i građevine za smještaj monaha, sadržao i omanji klauster ispod koga se nalazila kripta u koju se moglo ući kroz prolaz na sjevernoj strani crkve.
Istorijat crkve Santa Marija in Punta se ne može sasvim pratiti od vremena nastanka 840. godine kako je zapisano na ploči u zidu crkve. Prilikom osveštavanja crkve Sv. Tripuna u Kotoru 1166. godine, među prisutnima se pominje opat crkve Sv. Marija iz Budve. Crkva je bila u kultu sve do Napoleona kada su je Francuzi pretvorili u konjušnicu 1807. godine. Sa dugim periodima napuštenosti 1956. godine crkva se sanira i uređuje kao arheološki muzej, da bi poslije zemljotresa 1979. godine bila konstruktivno sanirana i konzervirana sa namjenom teatarskih i koncertnih događaja.
Santa Marija in Punta je tip hridnog lociranja crkava, uobičajen na Jadranskoj obali. Položaj stijene-rta je uslovio da crkva bude orijentisana u pravcu sjever-jug. Crkva je jednobrodna sa nepravilnom pravougaonom osnovom i pravougaonom apsidom. Prepliću se elementi romanike sa gotičkim prelomljenim lukom kao krovnom konstrukcijom.
Noseći – konstruktivni sistem su masivni zidovi od pritesanog kamena. Na mjestima gdje su otvori za bočne niše premošćeni su lukovima. Zapadni zid crkve je djelimično zid od bedema-utvrđenja, tako da je nastao jedan neobični arheološko arhitektonski sklop tvrđavsko – sakralne građevine.
Ikona Budvanska Gospa: U apsidi postoji plitka kamena niša u kojoj je sve do 1807. godine stajala kultna ikona Budvanska Gospa kada je prenesena u crkvu Sv. Ivana gdje se i danas nalazi. Na jugoistočnoj strani crkve iznad sakristije je kvalitetno urađen bazis zvonika koji je po nekim tvrdnjama srušen u katastrofalnom zemljotresu 1667. godine i nije nikada obnovljen što potvrđuju stare venecijanske gravire.
Uz apsidu sa istočne strane, ispod neizgrađenog zvonika smještena je sakristija, nepravilne osnove sa prozorima pri plafonu. Na zapadnoj strani sredinom naosa su dvije duboke oltarske niše i jedna skoro kvadratna prostorija sa zazidanim prozorom, a isto tako preko puta na istočnoj strani naosa manje dvije prostorije od kojih jedna ima „slijepa vrata“. Sve ove niše i manje prostorije su nepravilnih pravougaonih formi koje ukazuje da je crkva u više faza i velikom vremenskom rasponu nekoliko puta dograđivana i prostorno adaptirana.
Na sjevernoj strani naosa su stepenice kojima se silazi u kriptu u kojoj su bili grobovi što ukazuje na mauzolejsku funkciju manastira. Apsida i prvi dio naosa su nastali u jednoj fazi, da bi očigledno naos u XVII vijeku bio produžen prema sjeveru, kada je vjerovatno i dobio trodjelni zvonik na preslicu, a po detaljima rozete i dva prozora te prepletima i profilacijama na ulaznim istočnim vratima se to može pouzdano tvrditi. Prelomljeni svod naosa sa dvije visine i trećom nižom visinom na apsidi, ukazuje na složenu hronologiju graditeljskih faza na crkvi koji se ne mogu detaljno identifikovati bez sistematskih arheoloških istraživanja.
U kontrastu crveno sivog kamena izrazitih „horizontalnih spojnica“ postavljeni su mnogi karakteristični elementi od bijelog korčulanskog kamena: konzole, lukovi prozorski pragovi i kordonski vjenci. Četiri ploče na sjevernom zidu sa latinskim natpisima, dalekim datumima ukazuju na očigledne promjene i vrijeme osveštavanja crkve. Crkva nije u kultu od 1807. godine. U enterijeru nema crkvenog mobilijara.
Crkva je bila malterisana, ali je 1956. godine kada je saniran krov, obijen malter i ponovo malterisana. Takođe, grobovi koji su bili u samoj crkvi su uklonjeni i stavljene nove kamene ploče. Tada je crkva dobila namjenu arheološkog muzeja koji je trajao 5-6 godina. Godine 1972, radi se ponovna restauracija kada je obijen malter, a sa veoma kvalitetno očišćenim kamenom i fugama tako da danas predstavlja veoma uspješan primjer transformacije sakralnog prostora za galerijske i koncertne sadržaje.
Mnogobrojna oštećenja: Ali kao i sve ranosrednjevjekovne svjedoke kulturno istorijske tradicije kod nas i nju su snašla mnogobrojna oštećenja. Naime, imovinsko-pravnim radnjama Opštine, suprotnim tadašnjem Zakonu o zaštiti spomenika kulture, otuđena je pripadajuća kripta za koju postoji prolaz u sjevernom dijelu crkve.
Na sjeverni zid crkve danas se naslanja objekat nekadašnjeg samostana, a današnje „Jadranske straže“, koji je kao takav neodvojiv dio crkve Santa Marija in Punta. Takođe, otvoreni vanjski dio crkve, sadašnja terasa, a nekadašnja isposnica, prisvojen je od strane vlasnika „Jadranske straže“.
Primjetan je veliki prodor vlage sa svih pozicija od krova i na fasadnim ispustima. Kada je jugo u prostoru crkve, ispod kamenih ploča, se čuje more kako škloboće, što ukazuje na pukotine i škrape u stijeni.
Nesavijesnim održavanjem objekta od strane korisnika oštećeno je autentično tkivo zida, štemovanjem za elektrio kablove i klimatizaciju, ali i postavljanjem metalnih nosača rasvijete, što je neprimjereno za enterijer ovakvog objekta.
Na zapadnom i južnom zidu objekta zazidana su tri prozorska otvora.
Kripta u zapadnom dijelu crkve je takođe zazidana, ostale su samo stepenice koje su vodile u kriptu. Ona je nelegalno prisvojena i iz nje su izbačeni grobovi sa kostima.
Kako je Portal Analitika već pisao http://www.portalanalitika.me/clanak/207265/metropola-degradacije-kulturne-bastine-stari-grad-budva-pretrpio-vise-od-1000-devastacija, Budva i njeno bogato kulturno istorijsko nasljeđe je već ozbiljno ugroženo. To nije gubitak samo za Budvu već će to biti I nenadoknadiv gubitak za crnogorsku kulturno istorijsku baštinu.
Ako se uskoro ne počnu sprovoditi propisane mjere zaštite, za bojati se, barem na primjeru Starog grada u Budvi, a i mnogim sakralnim objektima u Crnoj Gori, da neće imati na čemu da se sprovode ako devastiranje i zanemarivanje kulturnih dobara bude vršeno ovim tempom.
Ivan KERN
